کشف فضایی مرتبط با آیین‌های ایران باستان در کاشان

«با کشف بنایی جدید در شهر زیرزمینی سفید شهر کاشان، باستان‌شناسان احتمال می‌دهند این فضا مرتبط با آیین‌های ایران باستان باشد.» مجید منتظر ظهوری، سرپرست هیات باستان‌شناسی دومین فصل از کاوش باستان‌شناسی در مجموعه معماری دستکندهای زیرزمینی سفید شهر (نصرآباد) در شهرستان آران‌وبیدگل، با اعلام این خبر گفت: در این کاوش‌ها بنایی نمایان شد که با توجه به وجود فضای چلیپایی با نورگیر، چاه آب (دو عنصر مقدس) و یافته‌های باستان‌شناسی احتمالاً مرتبط به ایین‌های ایران باستان است. او با بیان اینکه این کارگاه کاوش در دو کارگاه مجزا در حال انجام است، توضیح داد: کارگاه نخست در زیر عمارتی خشتی با نام «بقال» یا «چهارطاقی» انتخاب و دو فصل کاوش منجر به شناسایی فضاها و کانال‌های ارتباطی غیر همسطح در آن شد. همچنین ادامه کاوش‌ها در این کارگاه در بخش شمالی و جنوبی در دو جبهه ادامه پیدا کرد، آن به شناسایی بخش‌های دیگری از این دستکند منجر شد که روند مخرب توسعه شهری باعث تخریب راه‌های ارتباطی در این بخش‌ها شده است. این باستان شناس افزود: برای به دست آمدن نتیجه مطلوب به منظور شناسایی مسیرهای ارتباطی از مطالعات میان رشته‌ای ژئوفیزیک به روش (GPR) کمک گرفته شد و گمانه زنی در نقاط شناسایی شده مشخص کرد که این مجموعه دستکند در بخش شمالی تداوم داشته و خیابان ۲۲ بهمن این مسیر را تخریب کرده است. همچنین مطالعات ژئوفیزیک مسیرهای دیگری را در بخش‌های دیگر شهر نیز شناسایی کرده که ادامه کاوش در آنها به فصل‌های بعد موکول شد. منتظر ظهوری از یافته‌های این بخش از دستکندها به سفال‌های دوران قرن ششم و هفت هجری قمری اشاره کرد که از نمونه‌های آن می‌توان از سفال‌های فیروزه قلم مشکی و سفال‌های لعاب تک‌رنگ فیروزه‌ای با لبه چکشی نام برد. او با اشاره به اینکه قطعاتی از سفال‌های نقاشی زیر لعاب که روی برخی از آنها بخش‌های از کتیبه‌های اسلامی دیده می‌شود، بیان کرد: یک قطعه کاشی زرین‌فام از بخش شمالی این مجموعه به دست آمد که احتمالاً از نمونه‌های ساخت شهر کاشان در قرن ۶ و هفتم هجری (خوارزمشاهی و ایلخانی) است. سرپرست هیات باستان‌شناسی با بیان این نکته که کارگاه دوم در بخش جنوبی عمارت قدمگاه با توجه به گفته‌های اهالی بومی شهر انتخاب شد، اظهار کرد: پس از روند کاوش در این بخش، فضایی با پلانی چلیپایی شکل نمایان شد که بخش عمده این فضا در بخش‌های فوقانی با آوار و نخاله‌های شهری پر شده بود و در بخش‌های پایینی آن نهشته‌های فرهنگی با مواد فرهنگی شناسایی شد. او فضای چلیپایی به دست آمده در بخش مرکزی را دارای سقفی مدور و گنبدگون با خیز کم توصیف کرد که در مرکز گنبد یا آسمانه آن نورگیری مدور قرار دارد و افزود: در مرکز و کف فضای چلیپایی حلقه چاهی قرار دارد که تا عمق ۱۱ متر مورد کاوش قرار گرفت ولی به علت پایان زمان کاوش فعالیت باستان‌شناسی در آن متوقف شد. وی با اشاره به این نکته که سقف چهار ایوان یا صفه‌های این بنا به صورت طاق جناغی است، افزود: صفه شمالی در روند توسعه بنای قدمگاه به جهت نوسازی با عملیات پی‌سازی آسیب دیده و سقف آن نیز تخریب شده است. منتظر ظهوری اظهار کرد: مسیر دسترسی به این فضای چلیپایی از سمت جنوب غرب بوده که این مسیر در یک برهه تاریخی به علتی نامشخص (احتمالا مذهبی- سیاسی) با سنگچین مسدود و در تغییرات بعدی حتی مسیر پلکانی آن تخریب و به فضاهای سردابی متاخر پیوند داده شده است. همچنین کاوش‌ها نشان می‌دهد به احتمال زیاد دور تا دور این فضای چلپیایی سکوهایی برای نشستن وجود داشته است که در سیر زمانی و تخریب‌های تاریخی از بین رفته‌اند. او با اشاره به وجود طاقچه‌هایی که در زوایای فضای مرکزی چلیپا کنده شده و آنها نیز در بخشی از بین رفته‌اند، افزود: در بخش جنوبی فضای چلیپای فضاهای الحاقی دستکندی نیز ایجاد شده که پلانی مربع شکل دارد و طاقچه‌هایی در آن کنده شده است. از سوی دیگر شواهد زیادی از سازه‌های حرارتی و آثار سوختگی بر روی بدنه شمالی این فضای الحاقی دیده می‌شود. به گفته او، این فضاها نیز در دوره‌های متاخر مورد استفاده قرار گرفته و دیوارهای خشتی در آن ایجاد شده است. او از یافته‌های این کارگاه را سفال‌های مربوط به قرون میانی اسلامی تا دوره صفوی و قاجار عنوان کرد و افزود: نقوش روی برخی از سفالینه‌های شناسایی شده، نشان از آیینی بودن فضای چلیپایی دارد که نقوشی همچون صلیب، خورشید و سرو از این نوع است. منتظر ظهوری گفت: با توجه به این شواهد معماری دستکند زیرزمینی (فضای چلیپایی با هورنو یا نورگیر و چاه آب «دو عنصر مقدس») و یافته‌های باستان‌شناسی احتمالا این بنا مرتبط به آیین‌های ایران باستان است که در مطالعات آینده باید مورد ارزیابی قرار گیرد.