نهضت تعاون و مسائل قرن جدید
بهمن عبداللهی
رئیس اتاق تعاون ایران
نهضت تعاونی، از منظر مسائل قرنی که وارد آن شده‌ایم، دارای دو جنبه است: یک وجه، نگاهی به داخل دارد و متوجه این است که چگونه تعاونی‌ها می‌توانند روزبه‌روز کارآمدتر شوند. وجه دوم، اندیشمندانه، به بیرون نظر دارد و متوجه این است که چگونه مردم بیشتری، مزایای فعالیت‌های تعاونی را درمییابند. این وجه، می‌خواهد تعداد روزافزونی از مردم به خودشان کمک کنند به گونه‌ای که این کمک به وابستگی نینجامد. این وجهی است که خصوصا در قرن بیست و یکم چشم‌انداز گسترده‌ای دارد.
از این دیدگاه، پنج روند خاص آشکار می‌شود:
اول رشد باورنکردنی خانواده بشریت است. در شروع قرن بیستم 2 میلیارد نفر هم روی زمین زندگی نمی‌کردند، در پایان قرن، جمعیت جهان به حدود 6 میلیارد رسید، برآورد می‌شود این رقم تا سال 2050 به حدود 10 میلیارد نفر بالغ شود. تقاضای مایحتاج اولیه، غذا، مسکن، کار و تسهیلات بهداشتی این جمعیت فزاینده، خلاقیت بشر را در علوم و فنون محک خواهد زد، فراتر از آن، ما را مجبور خواهد کرد روابط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خود را چنان سازمان دهیم که مردم دارای منابعی برای خرید یا تولید دسته‌جمعی آن چه نیاز دارند، باشند.
روند دوم، تراکم نیروی اقتصادی در دست‌های اشخاص بسیار ثروتمند در اکناف جهان است، روندی که مساله فزاینده و جهانی فقر را زیر ذره‌بین خواهد برد و این کار در اکناف جهان صورت خواهد گرفت. ظرفیت افراد، حتی گروه‌ها، جوامع محلی و ملل در جهت تأثیر بر تغییرات اقتصادی موثر بر آنها، کاهش می‌یابد، شکاف بین غنی و فقیر در بسیاری از کشورهای جهان بیشتر می‌شود. توده‌های فزاینده مردمی که به نحوی دلخراش در فقر بسر می‌برند، در بسیاری از کشورهای جنوبی، خواستار سهم عادلانه‌تری از منابع دنیا خواهند شد، کما اینکه صفوف فزایندهای از بینوایان جوامع صنعتی نیز چنین خواهند کرد. به علاوه طبقه متوسط در جوامع صنعتی کوچک می‌شود، امنیتی که زمانی توسط اتحادیه‌های صنفی و کارگری به آنها عرضه می‌شد، دیگر مانند گذشته حتمی نیست.
فشار جمعیت، حرکت لجام گسیخته سرمایه و تولید در اکناف جهان، سوءاستفاده از علم و فن و اشتیاق به تولید بیشتر کالا بدون توجه به عواقب آن، به عنوان سومین روند مهم، بحران در چگونگی رفتار انسان‌ها با محیط زیست خود را به وجود آورده است. تأمین آب پاکیزه، به یک معضل آزاردهنده تبدیل می‌شود. وخامت لایه ازن، باید مایه هشدار همه ما باشد. قسمت اعظم غذایی که روزانه در اکناف جهان مصرف می‌شود آلوده است. ذخایر ماهی که زمانی بی‌پایان به نظر می‌رسید دیگر ناوگان‌های ماهیگیری را پشتیبانی نمی‌کند و الوار که مردم قرن‌ها به آن اتکاء داشته‌اند، به اتمام رسیده است. چهارم، جوامع محلی در اکناف دنیا بیش از پیش با مسائل بغرنج روبرو می‌شوند. در شهرهای جنوبی زاد و ولد زیاد و مهاجرت از روستا، منابع گرانبها را می‌فرساید، زاغه‌های بزرگ به وجود می‌آورد و منجر به کم اشتغالی نسل‌های جوان‌تر می‌شود. شیوه‌های توزیع غذا نارساست، و این در حالی است که نظام‌های بهداشتی، آبرسانی، آموزشی و فاضلاب از توان افتاده‌اند. در بسیاری از نقاط صنعتی جهان زیر بناهای شهری - مدارس، راه‌ها، انتظامات - کاهش می‌یابد، حال آنکه محلات فقیرنشین افزایش می‌یابد. در بسیاری از مکان‌ها جامعه مبتنی بر مدارا، نظم و مسوولیت محلی، زیر سوال است. بالاخره، مقوله‌های پیچیده عدالت اجتماعی وجود دارد که از لحاظ تاریخی تعاونی‌ها سعی کرده‌اند به آن توجه کنند، امروزه پرداختن به این موضوع، بیش از پیش ضروری است. یکی از این مقوله‌ها به موقعیت نابرابر زنان در اکناف جهان مربوط است. در میان فقرا، زنان به نسبت بیشتری وجود دارند، آنها در بیشتر اقتصادها بیش از سهم خود کار می‌کنند، چه مزد آنها پرداخته شود و چه نشود، ظرفیت آنها برای اختیار زندگی غالبا محدود است. مقوله دیگر به جوانان مربوط می‌شود. در بسیاری از کشورهای جنوبی تعداد زیادی از مردان و زنان جوانی وجود دارند که در جست‌وجوی کارند و نگران چگونگی اداره زندگی خویش. در بسیاری از کشورهای شمالی فرصت اشتغال کامل و راضی‌کننده، برای اولین‌بار پس از نسل‌ها، کاهش می‌یابد، در نتیجه بسیاری از جوانان با آینده‌های تاریک و فرصت‌های محدود روبرو هستند.
نقش تعاونی‌ها در رفع مشکلات
تعاونی‌ها و تعاونگران نمی‌توانند همه این معضلات بزرگ را خود به تنهایی حل کنند، ولی می‌توانند در این مهم سهیم باشند. جزئی از این کار به انواع رشدی مربوط می‌شود که آنها در داخل سازمان‌های خود پیش می‌گیرند و جزئی دیگر به شیوه‌های اداره امور بر می‌گردد. ساده‌ترین طرق کمک، بسط انواع تلاش‌هایی است که پیش از این موفق بوده است. مثلاً انواع تعاونی‌ها پیش از این نقش‌های مهمی در تولید، فرآیند و توزیع موادغذایی ایفا کرده‌اند. تعاونی‌های کشاورزی در اقصی نقاط جهان عمومیت دارند. آنها به‌طور موثر به کشاورزان خدمت کرده و می‌کنند و در عین حال مقادیر عظیمی کالاهای درجه یک برای مشتریان خود تأمین می‌کنند. آنها پشت و پناه جوامع روستایی مخصوصاً تولیدکنندگان کوچک هستند. بسیاری از تعاونی‌های کشاورزی نیز در خط مقدم دگرگونی‌های فنی و پیشتاز فرآیند و توزیع موادغذایی و کالاهای مصرفی هستند.
با کاهش موانع دادوستد در جهان، تعاونی‌های کشاورزی با رقابت فزاینده با تعداد انگشت‌شماری از شرکت‌هایی مواجه می‌شوند که بطور روزافزون بر صنایع کشاورزی - غذایی چنگ می‌اندازند. تعاونی‌ها مجبورند ظرفیت خود را در چنین رقابتی بالا ببرند. این کار یا با تمرکز بر انواع خاص تولید که در آن سرآمد هستند ممکن است یا با آرایش ظرفیت مالی و تولیدی در مقایر بی‌سابقه.
در مورد شیوه اخیر، باید برای یگانگی با دیگر تعاونی‌ها، اعم از کشاورزی، مصرفی یا مالی، دست به کار شوند و اگر می‌خواهند در این رقابت پایدار بمانند باید نفوذ خود را در فراسوی مرزها گسترش دهند. برخلاف گذشته، اگر آنها خود را با ارضا نیازمندی‌های اعضا از طریق اقدامات محلی مشغول کنند، تنها به جزئی از امکانات بالقوه دست می‌یابند. سلامت در یک جامعه محلی، خوب است ولی کافی نیست.
از آنجا که عملیات زراعی نوعا خانوادگی است، تعاونی‌های کشاورزی مخصوصا به تداوم جوامع روستایی و رشد اقتصادی و ثبات اجتماعی توجه دارند. بنابراین بایستی در میان آنها رهبرانی باشند که در بهبود چگونگی رابطه روستاییان با محیط زیست خود دخالت دارند. این کار ساده‌ای نیست، چون تجدیدنظر در شیوه‌هایی را ایجاب می‌کند که در زندگی کشاورزی، خصوصا در پنجاه سال اخیر، جا افتاده است؛ ولی این امری است که تعاونی‌ها می‌توانند واقع‌بینانه بر آن احاطه یابند. شیوه‌های ارتباطاتی اعضا و تعهد آنها نسبت به جوامع روستایی به آنها مزایا و بینش‌هایی می‌دهد که دیگران فاقد آن هستند.
به همین ترتیب، تعاونی‌های صیادی که در اقصی نقاط جهان یافت می‌شوند تعهد عمیقی نسبت به جوامع محلی خود دارند، به راستی که برخی از آنها وارث قرن‌ها سنن صید هستند. در حال حاضر آنها به صنعتی مشغولند که روزبه‌روز مهم‌تر می‌شود چون تقاضای جهانی برای محصولات دریایی مرتب افزایش می‌یابد؛ این صنعت، صنعتی است که در آن پیشرفت‌های فنی استحصال را به ورای ظرفیت قابل تحمل دریاها کشانده و این امر در همه جای دنیا اتفاق افتاده است. تعاونی‌های صیادی می‌توانند در جهت منافع اعضا و جوامع محلی آنها، منادی استفاده صحیح از چیزی باشند که رو به زوال است. نهضت تعاونی در کل، دارای عناصر بسیاری است که می‌تواند در صنایع کشاورزی و غذایی به عاملی تعیین‌کننده تبدیل شود. این نهضت شالوده محکمی در تعاونی‌های تولیدی و عمده‌فروشی است که دارای ظرفیت‌هایی در صنایع تبدیلی و شبکه‌ای از تعاونی مصرف در بسیاری از کشورهاست، و منابع مالی چشمگیری در داخل بخش بانکداری تعاونی دارد. نیازها نیز مشخص‌تر است. با رشد سریع جمعیت جهان، مقولات وابسته به تولید و توزیع غذا و دیگر کالاهای مصرفی حیاتی می‌شود. به زودی، با رسیدن جمعیت به مرز 10 میلیارد نفر این مقولات، جنجالی‌ترین موضوعاتی خواهند بود که در خانواده بشریت مطرح می‌شود. چالش برای انواع تعاونی‌های مرتبط با تولید و توزیع غذا، از قدرتی که پیش از این داشته‌اند اهرمی خواهد ساخت تا بتوانند نقش مهم‌تری اختیار کنند. این نقش جدید به معنای تلاش مشترک بیشتر و ارتباطات گسترده‌تر در ورای مرزهای ملی و منطقه‌ای همچنین به معنی تأمین بیشتر سرمایه خواهد بود.
نقش بالقوه تعاونی‌های مصرف، همانند تهیه غذا و کالاهای مصرفی، بیش از پیش دشوار می‌شود. بسیاری از تعاونی‌های مصرف، تطبیق با نظام‌های جدید خرده‌فروشی را دشوار یافته‌اند بسیاری از آنها، تجهیز منابع لازم را برای رقابت موثر در زمینه‌های پر زحمت می‌یابند که مشخصه آنها: یکپارچگی گسترده فعالیت‌های عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، گسترش بازارهای عظیم عرضه کالا (مراکز خرید)، پرداخت هزینه مبارزات تبلیغاتی بی‌امان و نیز رویارویی با نیروی فزاینده شرکت‌های فراملیتی است.
اما آینده می‌تواند نویدبخش باشد. همان‌طور که مردم جهان صنعتی شروع به صرف نسبت مناسبی از درآمدشان برای غذا در کشورهای در حال توسعه می‌کنند، به دنبال فرصت‌هایی برای نفوذ بر توزیع غذا و قیمت‌گذاری توسط سازمان‌هایی خواهند گشت که به مردم تعلق دارند و می‌توانند بدان اعتماد کنند. اگر تعاونی‌های مصرف بتوانند آن اشتیاق را شکل دهند و امکانات فزآینده سازمان‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی را در اختیار بگیرند، آن گاه می‌توانند رونق یابند. اگر اعضا آنها بفهمند چه چیز در میان است و اگر فروشگاه‌ها محتاطانه اداره شوند، به یقین موفق خواهند شد. با افزایش جمعیت جهان، مساله بسیار دشوار، پیدا کردن مسکن کافی در جوامع محلی است. مسکن تعاونی می‌تواند به رفع این نیاز کمک کند. سابقه موفقیت این امر در بسیاری از کشورها از یک قرن هم بیشتر است. ولی قوانین مسکن بایستی چارچوب‌های مناسب را فراهم آورد. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، مسکن تعاونی امکانات فراوانی برای تامین نیازهای جمعیت‌های رو به رشدی دارد که در اطراف شهرهای بزرگ حلقه می‌زنند.
در سال‌های اخیر، شرکت‌های تعاونی مالی، از پویاترین بخش‌های نهضت بین‌المللی تعاون، بوده‌اند. تعاونی‌های مالی به شیوه‌های گوناگونی سازمان یافته‌اند که بازتاب خاستگاه‌ها، اولویت‌ها، پیوندها و چارچوب‌های قانونی گوناگون باشند، این تعاونی‌ها از لحاظ اندازه و سطوح پیچیدگی، به نحو چشمگیری متفاوتند. با وجود این، به عنوان یک گروه از دیگر بانکداری به خاطر ساختارهای مالکیت و تعهدات خود، متفاوتند. آنها در بسیاری کشورها در فعالیت‌های تخصصی همچون تامین مالی مسکن یا تأمین وام مصرف‌کننده، موفقیت ویژه‌ای داشته‌اند.
شکی وجود ندارد که آینده بخش بانکداری می‌تواند درخشان باشد. بسیاری از نظام‌های بانکداری تعاونی از نوآورترین نظام‌های صنعت بانکداری به شمار می‌روند. بانک‌های اروپایی خود را به نحو چشمگیری با تغییرات سازگار کرده‌اند. بانک‌های قدیمی‌تر هندوستان، با وجود تغییراتی که در راه است، همچنان قدرتمندند و دستاوردهای آنها در بسیاری از بخش‌های در حال توسعه جهان به راستی الهام‌بخش است.
تعاونی‌های کارگری جزو سریع‌الرشد دیگری از نهضت بین‌المللی هستند، دلایلی وجود دارد که بپذیریم رشد آنها در آینده نیز به همین اندازه چشمگیر خواهد بود. آنها در ساختارها و فلسفه‌های وجودی خود برخی از متقاعدکننده‌ترین جواب‌ها را به یکی از بزرگ‌ترین سوالات ناشی از صنعتی شدن دارند: چه تضمینی وجود دارد که کارگران از منزلتی برخوردار شوند که حق آنهاست، تعاونی‌های تولیدی مجموعه‌های تولیدی عظیمی را با موفقیت اداره کرده‌اند، همچنین از بنگاه‌های کوچک و قابل انعطاف‌تر که در جریان تکامل اقتصاد احتمالا مهم‌تر خواهد شد بهره‌برداری کرده‌اند. در بسیاری از موارد همچون موندراگون، نشان داده‌اند چگونه کارگران می‌توانند منابع خود را یک کاسه کنند، تا جوامع محلی گسترده مبتنی بر کار مفید و مسوولیت اجتماعی بنا کنند. به همین ترتیب، فکر ساده گردهمایی مردم برای تأمین خدمات بهداشتی در سال‌های آتی کارایی فزایندهای خواهد داشت. در بسیاری از نقاط پر جمعیت جهان، خدمات بهداشتی نارساست؛ رشد جمعیت، فاجعه تصمیمات ضعیف ملی و منطقه‌ای در مورد چگونگی تأمین خدماتی بهداشتی بیشتر خود را نشان خواهد داد و بیهودگی اتکای عمده خدمات بهداشتی بر درآمد به گونه‌ای فزاینده، غیرقابل قبول خواهد شد.
مراقبت‌های بهداشتی تعاونی با تقسیم منصفانه هزینه‌ها و واگذاری بیشتر مسوولیت به اعضا در مورد بهداشت‌شان، مطمئنا یکی از بهترین بدیل‌های موجود خواهد بود. مراقبت‌های بهداشتی تعاونی نیز نوعا متوجه رویکردهای طب پیشگیری است و می‌تواند به نحوی سامان یابد که مبادله انواع معالجه‌های شناخته شده در سطح دنیا را تسهیل کند. کوشش تعاونی‌ها، آینده‌ای نوید بخش‌تر با مزایای روشن‌تر در جهان منبسط عرضه می‌کند.
در غلبه بر این چالش‌ها، تعاونی‌ها اگر تضمین کنند که درها به روی زنان باز شود (به عنوان عضو، رهبران تعاونی، کارکنان و مدیران)، سود خواهند برد. چنین کاری به علت نیروی اقتصادی که زنان نماینده آن هستند کار خوبی است، حتی اگر کمتر از تعداد آنها و کاری باشد که باید ضمانت کنند. هر چند، اساسی‌تر و مهم‌تر اینکه چنین کاری، عدالت در حفظ تعهدات اصلی است که از ابتدا در محافل تعاونی مطرح بوده است. به همین ترتیب تعاونی‌ها به دلایل اقتصادی و عدالتی مجبورند آگاهانه و دایم به جوانان نزدیک شوند. آینده تعاونی‌ها به شیوه‌ای ساده و در عین حال مهم در دست جوانان است. سنن غنی و رنگارنگ نهضت، ظرافت‌ها و فلسفه‌های آن لازم است در هر نسل تجدیدنظر و اعمال شود. هر قدر جوانان زودتر مشارکت خود را شروع کنند، زودتر درمییابند چگونه نهضت تعاونی باید با زمان‌های آنها سازگار شود و این کار به نفع همه است. گفت‌وگوی دوطرفه نسل‌های تعاونگر شرط اساسی برای موفقیت دایم است.
نهضت تعاونی، نهضت نوید همیشگی است، هیچگاه به مرحله کمال نمی‌رسد، هیچگاه با آنچه به دست آورده است آرام و راضی نمی‌شود. نهضتی است که همیشه بین آنچه فلسفه آن پیشنهاد می‌کند و آنچه جهان معاصر نیاز دارد تقسیم شده است. شایسته است تعاونگران متعهد و واقع‌بین، دایما انتخاب‌هایی را زیرنظر داشته باشند که تعاونی آنها باید انجام دهد تا پاسخگوی نیازهای اعضا باشد، تا به هدف‌های دورتر دست یابد، و به اصول تعاونی در فعالیت‌های روزمره خود وفادار باشد. تعاونگران برای هر تعاونی، از میان دو زمینه بسیار مرتبط و تا حدودی متمایز، دست به انتخاب می‌زنند. اولین انتخاب در مورد عملیات داخلی تعاونی کاربرد دارد. سعی بر این است که تعاونی کارآمد باشد، نیازهای اعضا را برآورد، و با عمل تعاونی همخوان باشد. دومین انتخاب به چگونگی ارتباط تعاونی با بقیه تعاونی‌های دنیا و جامعه محلی خودش بر می‌گردد. سعی بر کارایی روابط با دیگر تعاونی‌ها، توسعه کلی و تعهدات اجتماعی نهضت است. تنها اعضای تعاونی‌ها هستند که مستقیم یا غیر‌مستقیم توسط رهبران منتخب یا ساختارهای مدیریت می‌توانند درباره چنین مقولات دشواری تصمیم بگیرند. در هر صورت تصمیم‌گیری به ندرت آسان خواهد بود و در طول زمان تغییر خواهد کرد.
