نخستین قتل کمیته مجازات

بیست و هشتم بهمن 1295، میرزا اسماعیل خان رییس انبار غله دولتی به وسیله کمیته مجازات به قتل رسید. جرم وی خیانت و ایجاد قحطی مصنوعی در کشور بود. کمیته مجازات نیز به وسیله ابراهیم منشی‌زاده و اسدالله ابوالفتح‌زاده که هر دو از هواداران نهضت مشروطه بودند، به منظور رویارویی با مخالفان، ایجاد شده بود.  درتابستان سال ۱۲۹۵ خورشیدی، در زیر زمین خانه «میرزاابراهیم‌خان منشی‌زاده»، هسته اولیه سازمانی کوچک و مخفی ریخته شد که نامش را «کمیته مجازات» گذاشتند. به جز «منشی‌زاده»، «اسدالله خان ابوالفتح‌زاده» و «محمدنظرخان مشکات‌الممالک» نیز، عضو هیات موسس کمیته مجازات بودند. این سه تن، با هم قرار گذاشتند که دشمنان ملت را با ترور، از سر راه بردارند. آنها معتقد بودند که در این شرایط، مبارزه مسلحانه و حذف فیزیکی مخالفان آزادی و استقلال ایران، یگانه راه ممکنِ پیش رو محسوب می‌شود. بی‌تردید، اینگونه تفکر، ریشه در دیدگاه‌هایی داشت که در قفقاز از طرفداران بسیاری برخوردار بود و از همین طریق، ایرانیان هواخواه آزادی و مشروطیت را تحت تأثیر قرار می‌داد. برخی از مورخان معتقدند که این اقدام، یک رویکرد گریزناپذیر در برابر شرایط بغرنجی بود که مردم آن عصر، با آن دست به گریبان بودند. قضاوت درباره این امر، ساده نیست. اینکه آیا براستی اقدامات کمیته در راستای منافع ملی بود یا نه، نیاز به مداقه بیشتر دارد. به نظر می‌رسد اقدامات کمیته را باید به صورت نسبی مورد بررسی قرار داد. آنها در گام‌های نخست خود توانستند نظر بسیاری از مردم و رجال سیاسی را جلب کنند. شیوه قهرآمیزی که آنها برگزیدند، از سوی عامه، برای مقابله با عناصری که به دشمنی با منافع ملی و ارتباط با بیگانگان مشهور بودند، مناسب و به موقع به نظر می‌آمد، اما به تدریج و با گسترش فعالیت‌های کمیته، شرایط تغییر کرد و آرمانی که به عنوان مبنای فعالیت برگزیده شده بود، کنار گذاشته شد؛ اقدامی که سقوط کمیته را در پی داشت.  جالب است که یکی از بنیانگذاران این جریان یعنی اسدالله‌خان ابوالفتح‌زاده قبلا سرتیپ گارد قزاق بود که در جریان انقلاب مشروطه از آن شغل کناره گرفت. منشی‌زاده تحصیلکرده دارالفنون بود و به نوشته کسروی (جلد دوم، ص 838) وی نیز تا دوران مشروطیت در بخش دفتری نیروی قزاق مشغول به کار بود. عمادالکتاب یا میرزا محمدحسین سیفی‌قزوینی خوشنویس معروفی بود که برای مظفرالدین‌شاه شاهنامه‌ای را خوشنویسی کرد و از او لقب عمادالکتاب دریافت کرد. او که در جریان انقلاب مشروطیت به آزادیخواهان پیوسته بود، بعد از به توپ بستن مجلس توسط قزاقان محمدعلی‌شاه آواره شد. با پیروزی مشروطه‌خواهان بر محمدعلی‌شاه و روی کار آمدن احمدشاه، عمادالکتاب نیز باردیگر مقامی پیدا کرد و معلم خط احمدشاه شد. در این دوران بود که او بر اثر تبلیغات اعضای کمیته مجازات و نارضایتی‌ای که از اوضاع داشت به خط مشی آنان گرایش پیدا کرد و به همکاری با آنان پرداخت. از آن پس اعلامیه‌های گروه را وی می‌نوشت اما شرکت در عملیات نظامی و ترور افراد از وی گزارش نشده است. عمادالکتاب بعد از فروپاشی کمیته و دستگیری اعضا و گذراندن دوران تبعید در دستگاه رضاشاه بار دیگر به کار خوشنویسی مشغول شد.