انتقام طبیعت
سیلاب سراسری در ایران تاکنون 70 کشته بر جای گذاشته است
ریحانه جاویدی|
قرار بود پلهای تازه ساخته شده، راه ارتباطی عشایر و روستاییان لرستان باشند با شهرهای اطراف، قرار بود خانهها آماده تحویل سال جدید، خانه تکانی شده و آبستن روزهای خوب بمانند، فارس آماده میشد تا باز هم در راس استانهای دیگر میزبان گردشگران نوروزی باشد و گلستانیها منتظر بودند تا سبزی بهار شهرهایشان را قلمرو خود کند. کارون میرفت تا عظمتش را به رخ مسافران خوزستان بکشد و غروب خورشید رودخانه را طلایی کند اما 24 ساعت مانده به تحویل سال ورق برگشت. همه جا غرق آب شد و رنگ گل گرفت. آب آنقدر بالا آمد که کودکان لرستانی از ارتفاعات شهر به دنبال خانههایشان بگردند که تا سقف غرق در آب بودند. دیگر هیچ چیز نبود، نه خانهای و نه روستایی هر چه بود، در برخی روستاهای کشور فقط رودخانه بود، فقط آب که طغیان میکرد و هر چه سر راهش بود به کناری میانداخت و خط را میشکست. خانهها به گل نشسته و معلوم نیست رد سیل چه زمانی از سر و رویشان پاک شود. اگرچه اوضاع استانهای لرستان، گلستان، خوزستان و فارس وخیم است، اما بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان هواشناسی کشور، 21 استان کشور تحت تاثیر سیل قرار گرفتند. آمارهای اورژانس کشور هم حکایت از آن دارد که 70 نفر جان خود را از دست دادند و 791 نفر مصدوم شدند.
برکناری استاندار گلستان
سیل گلستان و غیبت استاندار در کشور نیز حاشیههای زیادی ایجاد کرد. چند روز پس از غیبت مناف هاشمی، استاندار گلستان و در حالی که ابتدا معاون او اعلام کرد وی در روستاها مشغول سرکشی به مناطق سیلزده است، در حالی که هاشمی پاسخگوی تماسهای تلفنی و واتساپی حتی رییسجمهور نبود، مشخص شد او از بیست و هشتم اسفند و در زمان بارندگیهای شدید، کشور را ترک کرده و به سفر خارجی رفته است.او دو روز قبل از تعطیلات نوروز به سفر خارجی رفته بود و حاضر نبود با وجود سیلاب عظیم در استان، پاسخگوی تماسهای تلفنی باشد و به کشور برگردد. غیبت استاندار در شبکههای مجازی هم سر و صدای زیادی به پا کرد و باعث عصبانیت رییسجمهور و معاون اولش شد. معاون اول رییسجمهور پس از غیبت مناف هاشمی در جریان رسیدگی به وضعیت سیلزدگان این استان، او را برکنار کرد.
انتصاب عجیبتر
اسحاق جهانگیری، بعد از برکناری استاندار گلستان، میرمحمد غراوی معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری را با حفظ سمت، به عنوان سرپرست استانداری گلستان منصوب کرد.
غراوری معاون نیکزاد، وزیر مسکن در دولت محمود احمدینژاد بود و در پرونده باغهایی که در این دوره در تهران تخریب شد، امضای او پای مصوبات کمیسیون ماده 5 دیده میشد. در همین حال، سیدسلمان سامانی سخنگوی وزارت کشور نیز، حکم انتصاب سرپرست جدید استانداری گلستان را در صفحه شخصی خود در فضای مجازی رسما اعلام کرد.بحران سیل هنوز هم فروکش نکرده و خانههای زیادی زیر آبند. پیشبینیهای هواشناسی نیز حکایت از آن دارد که موج تازهای از بارش از هفته آینده ایران را در برمیگیرد. با این حال کارشناسان معتقدند اگرچه شدت و حجم بارش از عوامل اصلی بروز سیل آن هم با این وسعت و خسارت شد، اما بیتوجهی به حریم طبیعت عاملی است که بحرانی شدن اوضاع را تشدید میکند. طبیعتی که
در سالهای سال در جریان توسعه حد و مرزش نادیده گرفته شد و حالا قلمرو خود را پس میگیرد.
چرا ایران قلمرو سیل شد؟
اگرچه بروز سیل در وهله نخست ناشی از شدت و حجم بارندگی است اما کارشناسان معتقدند عوامل دیگری وجود دارند که سبب شد سیل امسال اینچنین فاجعه آفرین و تخریبکننده باشد. محمد درویش، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور درباره این موضوع به تعادل گفت: در 10 روز نخست سال جدید، گرگان، خرمآباد، همدان و یاسوج چهار شهری بودند که در رده پربارانترین شهرهای جهان قرار گرفتند. اتفاقی که تاکنون خیلی کم رخ داده است بنابراین میتوان گفت که عامل اصلی بروز سیل بارندگی کم سابقهای بود که در 10 روز نخست رخ داد اما از نقش عوامل دیگر در بحرانی شدن وضعیت برخی مناطق نباید غافل شد برای مثال در استان فارس و شهر شیراز بارندگی به اندازهای نبود که بخواهد چنین فاجعهای رقم بزند اما عوامل انسانساخت و ساخت و ساز در مسیر رودخانه باعث شد 19 نفر در سیل این استان جان خود را از دست بدهند در حالی که اگر در زمان شهرسازی به رفتار طبیعت توجه میشد این اتفاق رخ نمیداد.
او افزود: در استانهای دیگر هم وضع به همین ترتیب است و دخالتهای غیراصولی انسان در طبیعت خسارات را سنگین کرده است. به حریم سیلابی رودخانهها تجاوز کردیم و شاهد آن هستیم که بیشترین خسارت هم در همین حریم رخ داده است. در شهر معمولان استان لرستان و همچنین پلدختر ساخت و سازهایی که در حریم سیلابی رودها انجام شده، همان منازل و مراتعی است که امروز زیر آب رفته و به مردم خسارت زده. مشابه همین رفتار را در حاشیه رودخانههای کرخه، کارون، دز، زهره و جراحی هم داشتیم و میبینیم که تجاوز به حریم رود باعث شد در جریان سیل اخیر 70 هزار هکتار از اراضی اطراف این رودها د ر نتیجه بالا آمدن حجم آب زیر آب رود. مسوول این اتفاق وزارت نیرو است که بدون توجه به حریم سیلابی رودخانهها با ساخت و ساز مخالفت نکرده است. بر خلاف آنکه در روزهای اخیر برخی بر این باور بودند که سدسازی مانعی مقابل جریان آب بود و به جلوگیری از سیل کمک کرد اما درویش نظر دیگری دارد. او درباره این موضوع بیان کرد: سدسازیها از مقصران دیگر بروز چنین وضعیتی هستند چرا که سبب شد تا احساس امنیت کاذب برای شهرهای پایین دست سد رخ دهد و هشدارها را جدی نگیرند چرا که تصور میشد سدها مانع رسیدن آب به پایین دست خود میشوند در حالی که سازندگان سدها هم اذعان دارند که سد فقط تنظیمکننده آب است نه محبوسکننده آن. سد کرخه 2500 مترمکعب آب را خارج میکند اما جلوگیریکننده نیست یا سد دز، 2 هزار مترمکعب ورودی آب دارد اما 2500 مترمکعب آب از این سد خارج میشود بنابراین سد سیلاب را افزایش میدهد چرا که در شرایط بحرانی آب پشت سدها رها میشود تا سد از خرابی در امان باشد. سد وشمگیر هم همین بلا را سر آق قلا و گمیشان در استان گلستان آورد. بسیاری از مردم آسیب دیده در استان گلستان افرادی هستند که اراضی اطراف سد را خریداری کردند اما در جریان سیل و رهاسازی آب از پشت سد این زمینها زیر آب رفت. از طرف دیگر شاهد این هستیم که پلهای تازه ساخت مانند پل کاکارضا در لرستان که
3 سال از ساخت آن بیشتر نمیگذشت بر اثر سیل تخریب شد و این نشاندهنده آن است که مهندسان کشور هیچ توجهی به رژیم رودخانهها و بالاترین حجم آب نداشتند در حالی که پلهای هزار ساله ما همچنان پایدار ماندند.
اظهارات درویش در حالی است که داریوش مختاری، کارشناس مدیریت منابع آب درباره سیل در شیراز هم ساخت و سازها را عامل اصلی میداند. او درباره این موضوع بیان کرد: در دهه 60، تنگالله اکبر در ابتدای شیراز و همجوار آثار باستانی دروازه قرآن، امکان هدایت سیلابهای بزرگ را فراهم میکرد. در دهه 70، همزمان با طرح توسعه آرامگاه خواجوی کرمانی، این آبراهه بزرگ از آوارهای ساختمانی پر شد و این وضعیت امروز، خروجی همان اقدامات نسنجیده دستگاه شهرداری شیراز بوده است. او با تاکید به اینکه در سال 1386 نیز چنین سیلابی البته با شدت کمتر در این استان تجربه شد، ابراز کرد: چنین رویههای نادرستی با توسعه شهرکسازیهای غرب شیراز توسط دستگاه شهرداری شیراز در دستور کار است.از طرف دیگر نورمحمد تربتینژاد، نماینده مردم گلستان در مجلس شورای اسلامی در جلسه ستاد مدیریت بحران این استان درباره علت بروز سیل در آق قلا بیان کرد: منظور نکردن آبراههای مناسب در محل تقاطع رودخانهها، جادهها و خطوط راهآهن یکی از دلایل حبس سیل و آبگرفتگی در شهرستان آققلا و ایجاد خسارت به مردم بوده است. از طرف دیگر عدم استفاده از اطلاعات پیشبینیها در پیشگیری از سیل از سوی مسوولان استان هم یکی از عواملی است که خسارت سیل در این استان را افزایش داد در حالی که اگر به هشدارها توجه میشد و در مناطق در معرض خطر تحلیه صورت میگرفت امروز شاهد خسارت کمتری بودیم.
برآوردهای اولیه از خسارت سیل
اگرچه تا اعلام آمار و ارقام دقیق از میزان خسارتهای سیل به منازل مسکونی، بخش کشاورزی و زیرساختهای کشور باقی مانده اما برآوردهای اولیه حکایت از آن دارد که تاکنون لرستان بیشترین خسارت را دیده است. بر اساس گزارش منتشر شده از سوی جمعیت هلال احمر، خسارت اولیه سیل در استان لرستان ۱۵ هزار میلیارد ریال بوده و به ۷۲۰۰۰ واحد مسکونی در این استان خسارت وارد شده است. از طرف دیگر به گفته مسعود رضایی مدیرکل بنیاد مسکن براساس برآورد اولیه حدود ۳۶۰۰ خانه بر اثر سیل خسارت دیدهاند که آمار نهایی حدود دو برابر خواهد شد.
همچنین سیل در استان لرستان باعث تخریب ۵۷ پل و از بین رفتن ۲۵۰ کیلومتر راه اصلی و بزرگراه شده است و سیل در استان لرستان باعث تخریب ۱۰۰ درصدی ۵۵ مدرسه شد که ۴ هزار دانشآموز در آنجا مشغول به تحصیل بودند. از طرف دیگر بر اساس آخرین برآوردها از سوی وزارت جهادکشاورزی بر اثر سیل اخیر در استانهای مختلف کشور بالغ بر ۴ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان خسارت به بخش کشاورزی وارد شد؛ همچنین ۱۵ هزار رأس دام عشایر تلف شدند. محمد موسوی مدیرکل دفتر مدیریت بحران و کاهش مخاطرات وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به آخرین اقدامات انجام شده توسط وزاتخانه و میزان خسارات وارده به بخش کشاورزی گفت: این خسارت ۳۴ درصد به استان گلستان، ۱۳ درصد خوزستان، ۱۲ درصد مازندران، ۱۱ درصد لرستان، ۶ درصد فارس و ۲۴ درصد باقیمانده به ۱۱ استانهای کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، اصفهان، همدان، خراسان شمالی، سمنان، سیستان و بلوچستان، ایلام، کردستان و تهران وارد شده است. خسارت سیل اخیر ۴۹ درصد به زیربخش زراعت، ۲۲ درصد به زیربخش آب، خاک و امورزیربنایی، ۱۶ درصد به زیربخش باغبانی و ۱۳ درصد به زیربخش دام و طیور و آبزیان وارد شده است.این آمار و ارقام در حالی است که اسماعیل نجار، رییس سازمان مدیریت بحران کشور اعلام آمار را به بعد از فروکش کردن سیل موکول کرد و درباره این موضوع به ایسنا گفت: پس از تثبیت حادثه و فروکش کردن سیل و ارزیابیهای دقیق، میزان خسارتها بهطور قطعی اعلام خواهد شد و البته گزارش ارزیابی مقدماتی به دولت ارایه شده است. در حال حاضر اولویت ما ادامه امدادرسانی در مناطق سیل زده مخصوصاً مناطقی همچون معمولان و پلدختر است.نجار با بیان اینکه طبق برآوردهای اولیه بیش از ۱۰ هزار مسکن در استان گلستان و ۶۵۰۰ واحد مسکونی در مازندران خسارت دیده است، گفت: بنیاد مسکن ماموریت بازسازی مسکن در گلستان و مازندران را بر عهده دارد. بر اساس ارزیابیهای انجام شده در بخش کشاورزی در دو استان گلستان و مازندران نیز ۳ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان خسارت وارد شده است.
رییس سازمان مدیریت بحران کشور درمورد خسارات ناشی از سیل در دیگر استانها نیز گفت: میزان دقیق خسارتها پس از بررسیها اعلام خواهد شد اما پیشنهاد اعتبارات جبران خسارات ناشی از حوادث در ۱۰ استان به هیات وزیران ارسال شده است.نجار درباره تخصیص اعتبار برای جبران خسارات سیلزدگان و بازسازی مناطق سیلزده نیز گفت: اعتبارات ساخت مسکن روستاییان ۱۰ میلیون تومان کمک بلاعوض و در مجموع ۱۵ میلیون تومان معیشتی با کارمزد ۴ درصد است. برای جبران خسارتهای مسکن در شهرها ۵۰ میلیون تومان با کارمزد ۵ درصد و ۱۲ میلیون تومان بلاعوض در نظر گرفته شده است. خسارتهای سیل در 21 استان کشور در حالی است که علی لاریجانی درباره منبع مالی برای جبران این خسارتها گفت: پیش بینی نمیکردیم که در ابتدای سال با این حجم خسارت در بحث سیلاب مواجه شویم و باید منبعی جداگانه از بودجه سال 98 برای جبران خسارتهای سیلاب کشور در نظر بگیریم.
سیل به بناهای تاریخی هم رحم نکرد
هنوز مشخص نیست بناهای تاریخی کشور چقدر از سیل خسارت دیدند اما کمر بسیاری از آنها زیر بار سیل خم شد. مدیرکل میراث فرهنگی لرستان با اشاره به خسارت ۵۰ میلیارد تومانی به آثار تاریخی لرستان، از آسیب به بناهای شاخص خبر داد. به گفته او پلهای کشکان، افرینه، کلهر، و پلدختر و نیز پل تاریخی گپ، بر اثر سیلابهای اخیر دچار آسیب جدی شدهاند که مهمترین این آسیبها رانش تپه قلعه فلک الافلاک است.همچنین مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایلام هم اعلام کرد: در موج اول، بارشها یک میلیارد تومان به آثار تاریخی خسارت زد که بخشی از آثار تاریخی شامل آتشکده سیاهگل و گنبد جهانگیر، پل تاریخی گاومیشان، مجموعه تاریخی چوبینه، امامزاده مهدی صالح ماژین، دژ تاریخی شیخ مکان، آسیاب آبی شیخ مکان و شهرتاریخی سیمره و… دچار آسیب شدند.«یخچال میرفتاح» از آثار دوره قاجاریه در شهر ملایر، استان همدان که در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده و به تازگی برای افتتاح مرمت شده بود؛ فرو ریخت. بخشهای اصلی پل آجری قاجاری «کن» در استان تهران هم بر اثر طغیان رودخانه کن تخریب شد.در خوزستان هم سازههای آبی شوشتر بیشترین نگرانی از تخریب را به نام خود زدند. محمدحسین ارسطوزاده، مدیر پایگاه میراث جهانی سازههای آبی تاریخی شوشتر درباره این موضوع بیان کرد: باید بتوانیم به سرعت دریچهها را لایروبی کنیم، اگر سیلاب بیش از حد تحمل باشد و سطح آب به قدری بالا بیاید که از پیشبینیهایی که برای تحمل سطح آب برای این آثار شده، احتمال خطر و آسیب جدی وجود دارد. با این وجود هنوز سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آمار دقیقی از وضعیت آثار تاریخی در استانهای سیلزده اعلام نکرده است. مدیرکل دفتر حفظ و احیا بناها و محوطههای تاریخی معتقد است اطلاعات این سازمان در حال بروزرسانی بوده و فعلا اعلام نمیشود. هادی احمدی درباره این موضوع بیان کرد: پلهای تاریخی در صف اول خسارتها قرار دارند البته خیلی از این آثار مقاومت کردند که یکی از معروفترین آنها پل گاومیشان است.همانطور که میدانید مصالح به کار رفته در ابنیه بافتهای تاریخی خشت و گل است. این مصالح از مقاومت کمی برخوردار هستند. بنابراین بخشهای دارای بافتهای تاریخی نیز بیشتر از بقیه آثار آسیب دیدند.او ادامه داد: از جمله بافتهای تاریخی روستاهای تاریخی ثبت شده بودند که گزارشهای مختلفی از آنها دریافت و مناطقی که امکانپذیر بود سرکشی و بازدید کردیم.علاوه بر اینها خسارتهای ناچیز تا خسارتهای عمده نیز به کاروانسراهای تاریخی وارد شده است.
احمدی به نشست تپه فلک الافلاک اشاره کرد و گفت: با توجه به دستی بودن خاک بستر قلعه فلک الافلاک، میزان بالای بارندگی و بالا آمدن سطح آب شاهد نشست خاک قسمتی از قلعه بودیم که خطری جدی محسوب میشود.
با وجود تمام خسارتهای جانی و مالی که سیل نوروزی به مردم وارد کرد. برخی مسوولان معتقدند بارشها سبب شده تا بحران کمآبی و خشکسالی در کشور تمام شود، آن هم اظهارنظر وزیر نیرو در روزهای اخیر است که اعلام کرد ایران وارد دوره ترسالی شده است اما کارشناس درباره این موضوع نظر دیگری دارند و معتقدند که بارندگیها نباید این تصور را ایجاد کند که بحران آب در ایران به پایان رسید.
حال و روز محیطزیست بعد از سیل نوروزی
محمد درویش، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور درباره این موضوع به «تعادل» گفت: بارندگیها برای سرزمین خشک ما موهبت بزرگی بود. با وجود تمام خسارتهایی که بارندگی اخیر داشت شاهد آن هستیم که تالابهای کشور بعد از مدتها آب را لمس کردند. هیرمند پر آب است و تالاب هورالعظیم
90 درصد ظریفتش پر شده، گاوخونی و بختگان 40 درصد افزایش آب داشته و دریاچه مهارلو کاملا لبریز است. اغلب محیطهای تالابی کشور وضعیت مطلوبی دارند و بهترین وضع برای دریاچه ارومیه است بعد از 10 سال بیش از
3 میلیارد مترمکعب آب وارد این دریاچه شده است.
او افزود: اما این تصور که فکر کنیم این آب سفرههای آب زیرزمینی را هم پر کرده کاملا غلط است. از نظر علمی به ازای هر یک متر ارتفاع بارندگی بهطور متوسط یک چهارم آن به سفرههای آب زیرزمینی نفوذ میکند.بنابراین در شهری مثل تهران در حال حاضر سطح آب زیرزمینی
120 متر پایین رفته که برای جبران آن نیاز به 400 متر بارندگی داریم در حالی که تمام بارندگی چند روز اخیر در تهران 260 متر بود. این وضعیت در فارس وخیمتر است، سطح آب زیرزمینی در این استان 350 متر پایین رفته که اگر سفرهها قرار باشد پر شوند نیاز به 1500 متر بارندگی داریم. باید قبول کنیم که ایران ذخیره هزارساله آب خود را مصرف کرده و این خسارت با بارندگیهای اخیر هم جبران نمیشود.
اظهارات درویش در حالی است که مدیرکل پیشبینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی کشور با خطرناک خواندن شایعاتی همچون پایان خشکسالی و ورود به دوران بیست ساله ترسالی به مهر گفت: پربارش بودن تنها یک فصل یا حتی کل امسال بیانگر بهبود شرایط اقلیمی نیست. موقت است و چهبسا که سال بعد، سال بسیار خشکی در پیش داشته باشیم و هیچکس نمیتواند تضمین کند که سال بعد حتی شرایط نرمال داشته باشد.احد وظیفه تأکید میکند: هر گونه تغییر در اقلیم، تغییرات کند است. اینکه امسال یک فصل پربارش و سال قبل از آن، سالی بسیار خشک بوده بیانگر وضعیت کلی اقلیم کشور نیست و اینها نوسانات جوی است و اقلیم ما را نشان نمیدهد. اقلیم را باید در بازه زمانی بلندتر ببینیم.امدادرسانی به مناظق سیلزده نیز با حضور نیروهای هلال احمر، نیروهای مردمی و همچنین نیروهای نظامی در حال انجام است. البته ساکنان مناطق سیلزده نسبت به کندی امدادرسانی گله دارند. همچنین با وجود وسعت سیل در لرستان، اطلاعرسانی و امداد در این استان ضعیفتر از گلستان و خوزستان و فارس بود.
امدادرسانی زمینی و هوایی
سخنگوی سازمان مدیریت بحران با بیان اینکه با ایجاد راههای فرعی زمینی به مناطق سیلزده استان لرستان امدادرسانی از طریق زمینی و هوایی انجام میشود، گفت: برخی نقاط در استان خوزستان همچنان در حال آمادهباش هستند.بهنام سعیدی درباره آخرین وضعیت امدادرسانی در استان لرستان گفت: در استان لرستان تعداد جادههای فرعی بیشتر شده و بازگشایی به سمت شهرهای معمولان و پلدختر بیشتر شده و امدادرسانی هم از طریق زمینی و هم هوایی به این مناطق در حال انجام است. او با بیان اینکه در حال حاضر آب در مناطق سیلزده لرستان کاهش پیدا کرده، ادامه داد: متاسفانه گلولای باقیمانده از سیل همچنان در منازل مردم وجود دارد از همینرو سایتهای اسکان اضطراری برای این افراد در نظر گرفته شده همچنین چادر در اختیار افراد قرارداده شده است. سعیدی اظهار کرد: امکانات و پکهای غذایی در حال حاضر به تعداد کافی برای این مناطق پیشبینی شده است.
او درباره آخرین وضعیت استان خوزستان نیز گفت: با توجه به اینکه هنوز رهاسازی آب سدها در حال انجام است برخی مناطق مانند جنوب کرخه هنوز وضعیت در حال آمادهباش است و برخی مناطق هنوز در حال تخلیه مناطق هستند. سخنگوی سازمان مدیریت بحران افزود: تجهیزات در مناطق اضطراری مستقر شدهاند و ارودگاه اضطراری نیز برای افرادی که منازلشان را تخلیه کردهاند ایجاد شده و با تلاش نیروهای مستقر در منطقه خوشبختانه سیلاب به شهرها نفوذ پیدا نکرده است.رییس سازمان اورژانس کشور نیز از اعزام چهارمین تیم ویژه عملیاتی اورژانس کشور به مناطق پل دختر و معمولان خبر داد. پیرحسین کولیوند، با بیان اینکه چهارمین تیم ویژه عملیاتی اورژانس کشور از تهران به مناطق پلدختر و معمولان اعزام شدند، گفت: این تیم به همراه 10 پزشک و 40 نیروی فوریتهای پزشکی با آمبولانس، خودرو عملیاتی، موتور آمبولانس و تجهیزات کامل به این دو منطقه اعزام شدند.او در ادامه تاکید کرد: این تیم نه تنها تا پایان عملیات و برطرف شدن شرایط بحرانی، بلکه تا زمانی که همه چیز به وضعیت عادی بازگردد، در منطقه حضور خواهد داشت.