آثار مثبت و منفی سیل

عادل سپهر|

استاد محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد| سیل هم مانند خیلی از پدیده‌های محیطی که هم می‌تواند حاصل فعالیت‌های اقلیمی باشد و هم در ارتباط با فعالیت‌های انسانی، اثرات مثبت یا منفی بر یک اکوسیستم و محیط زیست خواهد داشت.

اثرات مثبت و منفی عواقب سیل بستگی به محل، شدت سیل، آسیب‌پذیری یک محیط نسبت به سیل و مناطق مختلف از لحاظ اقلیمی و از لحاظ توپوگرافی و زمین شناسی و از لحاظ محیط زیستی دارد. همچنین تاب‌آوری جوامع از لحاظ میزان تاب‌آوری می‌تواند اثرگذار باشد. حتی اکو سیستم در پذیرش اثرات مثبت و منفی سیل نیز اهمیت دارد. اگرچه من یادآور می‌شوم مدت سیل، سرعت و عمق آن هم اثرگذار خواهد بود.به عنوان مثال سیل‌هایی که در مناطق خشک در نتیجه بارش‌‌های رگباری به وجود می‌آیند اثرات متفاوتی نسبت به سیلاب‌هایی که به صورت دوره‌ای و پشت سر هم در خیلی از مناطق تکرار می‌‌شود، دارند.اثرات منفی و اثرات آنی آن بر هیچ کس پوشیده نیست و باعث می شود  شاخص زندگی کاهش پیدا کند و بر روی  محصولات کشاورزی اثر می‌گذارد و باعث می‌شود که تخریب شود. بخشی از این محصولات روی دام اثر می‌‌گذارد و باعث از دست رفتن دام می‌شود. زندگی انسان را به مخاطره می‌اندازد و باعث می‌شود شرایط بهداشتی جامعه تحت تأثیر قرار بگیرد.

همان طور که می‌دانید وقتی سیلاب اتفاق می‌افتد ممکن است از بالادست خیلی از مواد را با خود همراه با رسوبات پایین بیاورد و باعث می‌شود آلودگی در آب‌ها و خاک‌ها ایجاد شود و این می‌تواند بهداشت یک منطقه را تحت تأثیر قرار دهد. سیلاب می تواند به راه‌ها، زیرساخت‌ها، ارتباطات، نیروگاه‌ها، جاده‌ها، پل‌ها و خیلی از راه‌های مواصلاتی آسیب بزند و فعالیت‌های اقتصادی یک منطقه را کاملا تحت تأثیر قرار می‌دهد. حتی می‌تواند افراد را مجبور به مهاجرت می‌کند. ترک خانه‌ها و زندگی طبیعی یکی از پیامدهای منفی سیلاب‌ها است که در صنعت یک منطقه می‌تواند اثر بگذارد.

برای مثال، وقتی دام از دست می‌رود یا صنعت زیرساخت‌ها را تحت تأثیر قرار می دهد بنابراین این باعث می‌شود معیشت نیز تحت تأثیر قرار بگیرد و قطعا اختلال ایجاد می‌شود و آسیب بزرگی در دراز مدت به زیرساخت‌ها می‌زند که خسارات اقتصادی خیلی زیادی به همراه دارد و ممکن است مدت برگشت آن زمان زیادی ببرد. سیلاب در ارتباط با آب پاک و آب شرب تهدید های بسیاری خواهد داشت که سبب شده در تأمین آب اثر بگذارد چرا که به سیستم‌ها فاضلاب هم ضربه می‌زند. همچنین روی سیستم‌های تصفیه فاضلاب اثر می‌گذارد از سوی دیگر بر بحث الکتریسته، حمل و نقل و ارتباطات و آموزش نیز اثرگذارند.

گاهی سیل جدا از بحث‌های اقتصادی و آسیب‌پذیری جوامع، می‌تواند باعث فشار روحی شود و اثرات روان شناختی طولانی مدتی روی جوامعی بگذارد. افرادی که سیل را تجربه کنند به ویژه در مورد کودکان تأثیرات عمیقی دارد.بنابراین یکی از عواقبی که کمتر به  آن توجه می‌شود مسائل بلند مدت و روان‌شناختی است که سیل کم کم روی جوامع اثر می‌گذارد. اینها همه اثرات منفی است که همه ما به خصوص در این سیلا‌ب‌های اخیر که در ایران اتفاق می افتاد با آن روبرو هستیم.

البته سیل هم مانند بسیاری از پدیده‌های محیطی می‌تواند پیامدهای قابل توجه مثبتی روی اکوسیستم داشته باشد. در واقع سیل‌ها مثل همین سیل‌هایی که تجربه کردیم در گذشته نیز رخ داده است. سیلاب در حفظ عملکرد طبیعی اکوسیستم نقش پررنگی دارد و روی تنوع زیستی هم اثر گذار است زیرا در واقع سیلاب پیوندی بین رودخانه و زمین‌های اطرافش است. یعنی رودخانه را با زمین‌های اطرافش پیوند می‌دهد و باعث توسعه دشت‌های سیلابی می‌شود.

دشت‌های سیلابی نقش بسیار پررنگی در اکوسیستم، مدنیت و توسعه جوامع انسانی، سیستم‌های داینامیکی دارد که تحت تأثیر فرایند‌های طبیعی و دوره‌ای سیلاب و نوساناتی که فرسایش را تجربه کردند بوده و توپوگرافی خاصی را ایجاد می کند از این رو خاک و پوشش گیاهی و ویژگی‌های خاصی در این دشت‌ها توسعه پیدا کرده باعث توسعه مدنیت شده است. وجود رودخانه‌ها و کانال‌‌های بریده بریده و دریاچه‌هایی که در نتیجه تغییر و تحولات ایجاد می‌شود باعث شده که این دشت‌های سیلابی محل بسیار مناسبی برای کشاورزی باشند و حاصل‌خیز هستند.

سیلاب کم کم منجر به ذخیره آب‌های زیرزمینی در پایین دست و سبب کاهش سطح سیلاب خواهد شد. در واقع کاهش پیک سیل اثرگذار بوده که باعث می‌شود پتانسیل سیل هم فرسایش پیدا کند.دشت‌های سیلابی در نگهداری کیفیت آب موثر هستند چرا که بار رسوب را کاهش می‌دهند و به عنوان فیلتری برای جذب خاک عمل می‌کنند.رسوبات و مواد مغذی را افزایش می‌دهند و قطعا در افزایش منابع آب زیرزمینی اثرگذار هستند.

سیلاب روی تولید بیولوژیک و بهره‌وری زیستی اثر گذار است چرا که اینها خاک‌های حاصلخیز را  ایجاد می‌کنند در نتیجه توسعه رسوبات و رشد گیاهان را افزایش می‌دهند و شما می‌بینید یکی از منابع مناطق حاصل خیز در کشور ما در بسیاری از مناطق دنیا همین دشت‌های سیلابی هستند زیرا گیاهانی که در جاهای دیگر قادر به رشد نیستند در اینجا رشد خواهند کرد.

مناطق سیلابی مناطق غنی‌ای هستند و از بابت اکوسیستم برای گیاهان و همین طور برای ماهی‌ها شرایط را فراهم می‌کنند و می‌بینید که خیلی از پرورش ماهی‌ها در همین مناطق انجام می‌شود .