سرپوش‌گذاری بر فعالیت‌های نامعلوم؟
در سال‌های اخیر تعداد فروشگاه‌های بزرگ چند منظوره به‌شدت زیاد شده است. مال‌های لوکس با برندهای متنوع که معمولا یک اسم بزرگ پشت هر کدام از آنها قرار دارد. نکته عجیب اما این است که روند شکل‌گیری این فروشگاه‌های عظیم بر خلاف روند حرکت اقتصاد است. زمانی که فروش اینترنتی در حال گسترش است طبیعتا بسیاری از این مال‌ها توجیه اقتصادی ندارند. چه آنکه در بسیاری از آنها با انبوهی از مغازه‌ها و فروشگاه‌های خالی یا زیان ده روبرو می‌شویم. هرچند کاربرد این مال‌ها صرفا در فروش نیست اما حضور اسم‌های مطرح در راس آن باعث بحث‌های زیادی درباره علت گسترش این مال‌ها شده است.
توسعه مال‌ها به معنی شکوفایی نیست
نایب‌رییس اتاق بازرگانی ایران و چین معتقد است که مال‌ها (فروشگاه‌های بزرگ) چه در کشورهای توسعه یافته و چه در اقتصادی مانند ایران سرنوشت مبهمی دارند و نمی‌توان از شکوفایی آنها سخن گفت. مجیدرضا حریری اظهار کرد: اصلی‌ترین نقطه رشد و توسعه مال‌ها در جهان در قرن ۲۰ و در کشور امریکا رخ داد و برای دوره نسبتاً طولانی توانست بخش قابل توجهی از تمرکز اقتصاد خرده فروشی را به خود اختصاص دهد. وی ادامه داد: پس از عبور از این دوره عملاً حرکت رو به رشد مال‌ها در کشورهای توسعه یافته متوقف شد و طرح‌های توسعه کلانی که پیش از این وجود داشت ادامه پیدا نکرد. به گفته وی در حال حاضر در کشورهای توسعه یافته، مال‌ها جای خود را به فروش آنلاین در فضای مجازی داده‌اند و به نظر می‌رسد دوره فعلی، محل اصلی مانور این نوع از فروشگاه‌ها خواهد بود. نایب‌رییس اتاق بازرگانی ایران و چین با بیان اینکه امروز اصلی‌ترین حوزه تمرکز مال‌ها در کشورهای نوکیسه است، تصریح کرد: امروز اصلی‌ترین توسعه این فروشگاه‌های بزرگ در کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس یا کشوری مانند چین دیده می‌شود. اصلی‌ترین شباهت اقتصادی این کشورها، درآمدزایی قابل توجه آنها در دهه‌های گذشته بوده که باعث شده آنها به فکر حرکات عجیب اقتصادی و زدن رکورد در ساخت برج‌ها یا فروشگاه‌های بزرگ باشند. از این رو امروز تمرکز مال‌ها به کشورهای در حال توسعه انتقال یافته است.
ساخت مال با هدف سرپوش گذاشتن بر فعالیت‌های نامعلوم
حریری درباره چگونگی وضعیت ساخت مال‌ها در ایران نیز گفت: پیش از هر چیز نبود شفافیت کامل در اقتصاد، خود را در گسترش فروشگاه‌های بزرگ نشان می‌دهد. ما در سال‌های اخیر دیده‌ایم که برخی افراد یا شرکت‌ها و سازمان‌هایی که وضعیت نامعلومی داشته‌اند، برای پوشش فعالیت‌هایشان به ساخت این فروشگاه‌ها اقدام کرده‌اند که بسیاری از این طرح‌ها به دلیل مشکلات قضایی متوقف شده‌اند. وی ادامه داد: در کنار آن، مال‌ها در تمام جهان به عنوان مرکز خرید طبقه متوسط شهری محسوب می‌شوند و این تلقی که در آنها کالاهای لاکچری یا برندهای خاص عرضه می‌شود اشتباه است، زیرا در تمام جهان برندهای لاکچری کالاهای خود را در فروشگاه‌های خاص خود عرضه می‌کنند و این طبقه متوسط است که نیازهای خود را از طریق فروشگاه‌ها و برندهای متوسط تأمین می‌کند.
گسترش مال‌ها توجیه اقتصادی ندارد
به گفته این فعال اقتصادی، با توجه به اینکه طبقه متوسط شهری ایران در دو دهه گذشته با فشارهای اقتصادی جدی رو به رو بوده و توان خرید خود را از دست داده است، عملاً مال‌ها از رونق افتاده‌اند زیرا امروز هزینه خرید حتی از یک برند معمولی برای قشر متوسط گران تمام می‌شود و عملاً گسترش آنها توجیه ندارد.
حریری با اشاره به کاهش استقبال از مال‌ها در بسیاری از شهرهای ایران، بیان کرد: امروز این سوال مطرح است که با وجود از دست رفتن قدرت خرید اصلی‌ترین طبقه هدف در مال‌ها چرا هنوز برنامه‌های توسعه و ساخت فروشگاه‌های جدید ادامه دارد؟ از این رو به نظر می‌رسد تا زمانی که یک تحول جدی در اقتصاد ایران رخ ندهد، عملاً بسیاری از فروشگاه‌های بزرگ با استقبال جدی مواجه نمی‌شوند. در کنار آن نگاه محدود‌کننده‌ای که به واردات در اقتصاد ایران وجود دارد، عرضه کالاهای برند در این فروشگاه‌ها را نیز با محدودیت مواجه کرده است.
تهران در محاصره مال‌ها
براساس آمارهایی که در سال‌های اخیر ارایه شده تعداد فروشگاه‌های بزرگ در دست ساخت در ایران بطور قابل توجهی افزایش یافته است. با توجه به اینکه یکی از اصلی‌ترین تمرکز مال‌ها ارایه محصولات برندهای مختلف به شمار می‌رود، بالا رفتن هزینه کالاهای وارداتی و افزایش نرخ ارز باعث شده تنوع محصولات در این فروشگاه‌ها کاهش پیدا کند.
هرچند که آمار رسمی از تعداد پروانه‌های ساختمانی صادرشده برای مراکز تجاری وجود ندارد اما یک نگاه ساده به سطح شهر نیز می‌تواند موید افزایش چشمگیر «مال»های ساخته شده یا در دست احداث باشد اما با این حال گفته می‌شود در حال حاضر حدود ۲۰۰ «مال» و شبه‌مال در تهران به شکل فعال، نوساز خالی از تجارت و در حال ساخت، وجود دارد که عمده آنان در مناطق یک، ۲، ۳ و ۲۲ تهران قرار دارند. مساحت کل فضاهای تجاری در دست ساخت در کشور نیز حدود ۱۶ میلیون مترمربع برآورد می‌شود که بطور متوسط روند ساخت و تکمیل این سازه‌ها بین ۳ تا ۵ سال زمان می‌برد.
نقش تفریحی
اگر بخواهیم مثبت بیندیشیم نقش تفریحی این مال‌ها در اقتصاد قابل توجه است. در شرایطی که اکثر تفریح‌ها در تهران به رستوران‌های لوکس خلاصه می‌شود طبیعی خواهد بود که مال‌هایی با امکانات تفریحی-رفاهی متعدد می‌تواند اقشار متعددی را به خود جذب کند. اصولا وجه افتراق این مراکز با بازارهای سنتی و پاساژهای مدرن را در همین مساله باید دید. شاید بتوان در این باب وجود عناصر «تفریحی» و «بزرگ»، «متنوع» و «مدرن»بودن را مهم‌ترین ویژگی‌هایی دانست که موجب تبدیل شدن یک مرکز تجاری به «مال» می‌شود. اگر به بازارهای سنتی و پاساژهای بزرگی که نسبت به بازارهای سنتی روند شکل‌گیری متاخری داشته‌اند رجوع کنیم، بیش از هر چیز با «خاص» و «محدود» بودن آن مراکز مواجه می‌شویم، به بیان ساده‌تر در جنبه «محدود» بودن، بازار را مکانی می‌دانیم که در آن افراد برای خرید کالا و تجارت رجوع می‌کنند و همه عناصر اجتماعی نیز در ذیل این هدف اصلی تعریف شده است.
از سوی دیگر «خاص» بودن بازار چنین اقتضا می‌کند که آن را غالبا به شکلی تفکیک شده برای اجناس مختلف تصور کنیم و با بازارهای متعددی مواجه شویم که هرکدام به عنوان مرکز کالایی خاص شناخته می‌شوند. در این میان «مال»ها با عبور از استاندارد خاص و محدود بودن بازارها، مراکزی تجاری و تفریحی محسوب می‌شوند که مراجعان نه‌تنها صرفا برای خرید که حتی گردش و تفریح به آن مراجعه می‌کنند و این تفریح حول محور مغازه‌هایی شکل می‌گیرد که شامل انبوهی از کالاهای متعدد است. نکته دیگری که در این میان نمی‌توان از آن غفلت داشت آن است که «مال»ها به علت نسبت داشتن با مساله تفریح غالبا ماهیت تجاری خود را حول محور «کالای فراغتی» تعریف کرده‌اند و در کمتر مالی می‌توان شاهد به فروش رسیدن کالاهای اولیه و حیاتی زندگی بود.
نام‌هایی که آشناست
با این وجود حضور اسامی صاحبان کسب و کارهای مهمی که در رشته فعالیت خود شناخته شده هستند در این مال‌ها جای تعجب دارد. فعال صنعت شوینده و بهداشتی، فعال صنعت مبلمان، بانکدار، سازنده قطعات خودرو، رستوران‌دار تنها شغل برخی از صاحبان سرشناس این مال‌ها است که این سوال را ایجاد می‌کند آیا این افراد به دنبال خروج منابع مالی خود از فعالیت اقتصادی به وسیله ایجاد مال هستند؟
