انقلاب صنعتی چهارم؛ ماهیت، تهدیدها و فرصت‌ها

روند ظهور انقلاب صنعتی چهارم یا industry 4.0 با مشخصه ترکیب فناوری‌های چندگانه از مدت‌ها قبل آغاز شده و دولت‌ها و ملت‌ها راهی جز بررسی دقیق مولفه‌های آن، کسب آمادگی برای استفاده از فرصت‌ها و مقابله با تهدیدهایش ندارند.

جهان ما محمل هرروزه تغییرات است، تغییراتی که همزمان فرصت‌هایی را پیش رو می‌گشایند و تهدیدهایی را در برابر ما ظاهر می‌کنند. مفهوم انقلاب یکی از همین تغییرات است، انقلاب‌هایی که گاه تاثیرگذاری آنها و بررسی این تاثیرات به زمان زیادی لازم دارد. از مهم‌ترین انقلاب‌هایی که بشر به خود دیده است و همه کره خاکی را تحت تاثیر قرار داده، انقلاب‌های صنعتی است.

  گذری بر سه انقلاب صنعتی پیشین

اولین انقلاب صنعتی در سال 1784 ابتدا در انگلیس، سپس در اروپا و امریکا به وقوع پیوست. انقلابی که توسعه ماشین بخار در وقوع آن نقشی اساسی داشت و حاصل در اختیارگیری نیروی مکانیکی و استفاده از آن برای مکانیزاسیون صنعت و کارخانه‌ها بود. انقلاب دوم صنعتی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم (1870) با تحول در تولید محصولات صنعتی ظهور کرد. استفاده از نیروی برق مهم‌ترین شاخصه انقلاب صنعتی دوم به شمار می‌آید. انقلاب دیجیتال هم نامی است که می‌توان به انقلاب صنعتی سوم داد، این انقلاب که در دهه 70 قرن بیستم میلادی به وقوع پیوست با ظهور ابزارآلات الکترونیکی و ریزپردازنده‌ها همچنین رایانه‌ها و ارتباطات الکترونیکی و توسعه انرژی‌های نو مانند انرژی هسته‌ای همراه بود. این فناوری نو به تولید ابزارآلات خرد منجر شد که در فناوری‌های مختلفی؛ چون هوافضا، زیست فناوری، نانو و دیگر فناوری‌ها کاربرد داشتند. این انقلاب به دوره‌ای از اتوماسیون بیشتر در تولید منجر شد که حاصل دو اختراع بود: پی‌‌ال‌‌سی‌ها

(Programmable Logic Controller) یا کنترل‌‌گر منطقی برنامه‌ پذیر رایانه کنترل‌‌گر و ربات‌ها.

  انقلاب صنعتی چهارم indusrty 4.0

انقلاب صنعتی چهارم با آغاز قرن بیست و یکم میلادی ظهور کرد، در بستر انقلاب دیجیتالی خود را سامان داد و اولین انقلاب صنعتی است که در یک پدیده فناوری نوین؛ یعنی دیجیتالی شدن ریشه دارد و نه در ظهور انرژی‌های نو مانند دیگر انقلاب‌ها. از ویژگی‌های انقلاب صنعتی چهارم وجود اینترنت همراه و فراگستر، حسگرهای کوچک‌تر و نیرومندتر ارزان‌تر و هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی است.

شاید یکی از تفاوت‌های این انقلاب صنعتی را با دیگر انقلاب‌ها بتوان همزمان بودن تکامل و پیشرفت این انقلاب با ملموس بودن و بررسی همزمان روند تکامل آن عنوان کرد؛ زیرا در انقلاب‌های پیشین پس از ایجاد تحول به بررسی و پی بردن به نتایج آن پرداخته می‌شد؛ ولی انقلاب صنعتی چهارم از بدو تولد در آغاز قرن حاضر روز به روز در حال پیشرفت و نزدیک شدن به اهداف اولیه است.

انقلاب صنعتی چهارم برعکس انقلاب‌های پیشین به صورت چندوجهی و نه به صورت خطی در حال تکامل است، این انقلاب نتیجه جهان پیچیده و بسیار ژرف و به هم پیوسته امروز ماست. همچنین انقلاب صنعتی چهارم بر انقلاب دیجیتالی ساخته می‌شود و فناوری‌های چندگانه‌ای را ترکیب می‌کند که به جابه‌جایی‌های پارادایمی بی‌سابقه‌ای در جهان اقتصاد، کسب و کار، جامعه و فرد منتهی می‌شود. این انقلاب شامل تحول همه سیستم‌ها در فرا کشورها، شرکت‌ها صنایع و جامعه است. در این انقلاب فناوری‌های نوپدید و اختراعات گسترده پایه، بسیار پرسرعت‌تر و گسترده‌تر از انقلاب‌های پیشین انتشار می‌یابند.

بنابراین سرعت، گستردگی و ژرفا و تاثیر سیستمی بخشی از دلایل رویداد انقلاب صنعتی چهارم هستند. اینترنت اشیا/IOT، داده‌های عظیم /big data، هوش مصنوعی، چاپ سه بعدی، رباتیک و مکاترونیک، فناوری‌های پوشیدنی و قابل کاشت، فناوری بلاک چین، رایانش ابری و واقعیت افزوده یا مجازی بخشی از مولفه‌های این انقلاب صنعتی به شمار می‌آیند.

نتیجه تحول و پیشرفت در زمینه‌های مذکور دستیابی به هوشمندسازی در زمینه‌های شهری، صنعتی، کشاورزی، حمل و نقل، بهداشت و درمان و دیگر حوزه‌هاست.

  تهدیدها و فرصت‌های انقلاب صنعتی چهارم برای جوامع

انقلاب صنعتی چهارم طیف گسترده‌ای از تغییرات را برای جوامع بشری پدید خواهد آورد و دولت‌ها و مراکز صنعتی از روی ضرورت باید خود را برای این تغییرات که گستره‌ای از هوش مصنوعی، خودروهای بدون سرنشین، چاپ سه بعدی، فناوری نانو، رباتیک و محاسبه‌گری کوانتومی را دربر می‌گیرد آماده کنند، تغییراتی که تا سال 2030 به اوج خواهد رسید. هر چند این تغییرات بر همه وجوه زندگی بشر تاثیر خواهد داشت؛ بعضی جنبه‌ها بیشتر این تغییرات را بروز خواهند داد؛ مانند بازار کار. آثار و پیامدهای انقلاب صنعتی از اکنون در برخی مشاغل و حوزه‌های کاری مشخص شده است و شغل‌هایی با نیاز به مهارت کمتر چون خط مونتاژ با کمک کوبات‌ها (cobot- collaborative robot) یا ربات‌های تشریح‌کننده که قادرند در اطراف حرکت کنند پتانسیل خوبی برای انجام این کارها دارند. طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد/World Economic Forum آینده مشاغل به این صورت است؛ مشاغل با بیشترین ریسک؛ مانند مشاغل اداری و دفتری، مشاغلی که امکان ارتقا دارند؛ کارهای تولیدی که ممکن است با فناوری افزایش پیدا کنند و مشاغل با آینده روشن؛ مشاغلی با زمینه رایانه، ریاضی، معماری و مهندسی.

    بازار کار دوقطبی؛ مهارت پایین، درآمد پایین و مهارت بالا؛ درآمد بالا

با توجه به آنچه بیان شد، با جایگزینی ماشین‌های اتوماتیک به جای نیروی کار انسانی، شکاف میان دستاوردها برای بازار سرمایه و دستاوردها برای بازار کار روز به روز عمیق‌تر می‌شود. البته یک فرضیه دیگر این است که جایگزینی نیروی کار انسانی با ماشین و فناوری‌های پیشرفته در مجموع به افزایش کلی فرصت‌های شغلی مطمئن و ارزشمند منجر شود. هر چند به آسانی نمی‌توان گفت کدام فرضیه محقق خواهد شد، احتمال وقوع رخدادی ترکیبی از هر دو فرض محتمل‌تر است و بطور کلی در آینده استعداد بیش از سرمایه عامل مهم در تولید محسوب می‌شود و این وضعیت بازار کار را به‌شدت دوقطبی می‌کند؛ یعنی یک سو مشاغل با مهارت پایین/درآمد پایین و در سوی دیگر مشاغل با مهارت بالا/درآمد بالا قرار می‌گیرند که در نهایت باید انتظار افزایش تنش اجتماعی را در جوامع بسیار به این دلیل داشت و نابرابری را به بزرگ‌ترین نگرانی اقتصادی مهم مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم تبدیل می‌کند.

در نشست سالانه مجمع جهانی اقتصاد در سال 2017 سه راهکار برای مهار نابرابری در انقلاب صنعتی چهارم مطرح شد؛ گرچه با وقوع انقلاب صنعتی چهارم مشاغل روزمره بسیاری از بین می‌روند، مشاغل جدید با مهارت‌های به روز شده ایجاد می‌شوند و طبق تحقیقات این مجمع 65 درصد دانش‌آموزان کنونی در مشاغلی مشغول به کار می‌شوند که هنوز به وجود نیامده‌اند. با وقوع این انقلاب شاهد ایجاد فرصت‌های برابر و فراگیرشدن آموزش برای تمام افراد خواهیم بود، همچنین با ایجاد نوآوری هایی مانند پرینت سه بعدی، واقعیت مجازی و نانو فناوری می‌توان انتظار داشت خلاقیت و نوآوری‌های ما بر گونه و زیست بوم انسان تاثیر بگذارد و هزاران مشکل پیش روی را حل کند.

    مرزهای شناور حریم خصوصی

در عصری که فناوری و فناوری اطلاعات و ارتباطات حرف اول را می‌زند، حریم خصوصی به‌شدت دستخوش تغییر شده و در مرزی شناور از خصوصی و عمومی بودن حرکت می‌کند. همچنین اگر هر فردی از امنیت سایبری قابل قبولی برخوردار نباشد، صدمات جبران‌ناپذیری خواهد خورد. بعد از انقلاب صنعتی اهمیت دیتا دوچندان می‌شود و کوچک‌ترین اطلاعات مانند رانندگی، خواب، وضعیت سلامت، دیدگاه‌های فردی در حوزه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مرتب ثبت شده و غول‌های اطلاعاتی داده‌های بی‌شماری در مورد هر فرد خواهند داشت. با وجود این محققان از فناوری‌های مختلفی برای ایمن‌سازی فناوری اطلاعات در عرصه‌های مختلف مانند بلاک چین نام می‌برند. بلاک چین فناوری جدیدی در دنیای دیجیتال است و می‌تواند به تغییر نقش یا حذف بسیاری نهادها و سازمان‌ها بینجامد.

با تمام آنچه گفته شد به نظر می‌رسد روند ظهور انقلاب صنعتی چهارم یا indusrty 4.0 از مدت‌ها قبل آغاز شده و دولت‌ها و ملت‌ها راهی جز بررسی دقیق مولفه‌های آن و آمادگی برای استفاده از فرصت‌ها و مقابله با تهدیدهایش ندارند.