آیا ارتباطات ریسک، امنیت می‌آورد؟

« انسان‌های اهل ریسک، انسان‌های موفق‌تری هستند». «ریسک زیاد، سلامت روان افراد جامعه را تهدید می‌کند». اینها جملاتی است که درباره ریسک یا همان خطرپذیری، به‌کرات شنیده‌ایم. نگاه‌ها به مفهوم ریسک، هم خوب است هم بد. از سویی، در مدیریت و کارآفرینی گفته می‌شود که افراد اهل ریسک در معرض موفقیت‌اند؛ زیرا خطرپذیری این توان را به انسان می‌دهد که لابه‌لای خطرهای محتمل، هم تجربه کسب کنند و هم تیر خود را به هدف بنشانند و هم در برابر شبه خطرها مقاومت بالایی کسب کنند.

مهدی کاشفی فرد، با بیان این مطلب در مقاله‌ای در باشگاه اندیشه افزود: اما، از سوی دیگر، خطرپذیری یکی از شاخص‌های سلامت روانی و اجتماعی است و سازمان‌های بهداشتی تلاش می‌کنند تا با کاهش ریسک، اضطراب و افسردگی ناشی از آن را نیز در جامعه به حداقل خود برسانند. پس ما با طیفی از نگرش‌ها نسبت به مفهوم خطرپذیری روبرو هستیم. عناصر مهمی در مفهوم ریسک وجود دارد که با تعریف ریسک آنها را مشخص می‌کنیم. گویی مفهوم ریسک با مفهوم خطر، گره خورده است. ریسک، یک «مخاطره» است که می‌تواند هم در شیوه ارتباطات پدید آید و هم به شکل موثر در مدیریت دیده شود. میزان ریسک‌پذیری افراد تا حد زیادی، در زمینه فردی، با شاخص‌های روانی و در زمینه اجتماعی، با شاخص‌های روانشناسی اجتماعی پیوند دارد. همه ما در زندگی خود خطر می‌کنیم. همین صبح، آفتاب‌نزده از خانه بیرون می‌رویم هم خود نوعی ریسک است؛ زیرا محتمل است که در طول روز با خطرهایی دست‌وپاگیر، مثلاً تصادف یا خراب‌شدن ماشین‌های حمل و نقل عمومی، مواجه شویم. با وجود این، چه می‌شود که انسان‌ها بدون توجه به مخاطرات، از خانه خود بیرون می‌روند و به زندگی خود ادامه می‌دهند و حتی اینکه بیرون رفتن از خانه را عملی مخاطره‌آمیز تلقی کنیم، برای آنها خنده‌دار به نظر می‌رسد؟ «عادت» و «احساس امنیت»، دو کلیدواژه مهم برای پاسخ به این پرسش تلقی می‌شوند.

جامعه‌ای را فرض کنید که در آن همه افراد احساس خطر می‌کنند. آیا انسان ذاتاً از خطر لذت می‌برد یا تلاش می‌کند نقطه مقابل خطر، یعنی امنیت، را برای خود فراهم کند؟ در جامعه‌ای که همه احساس خطر می‌کنند، زندگی تلاش برای تحقق امنیت است و پیشرفت به معنای رایج آن موجود نخواهد بود. همین که فرد بتواند دست‌آویزی امن برای خود و خانواده‌اش مهیا کند، همه هدف او در زندگی را تشکیل می‌دهد. آرمان در چنین جامعه‌ای تحقق امنیت است. پیشرفت، اعتلا، سواد، نخبگی و مفاهیمی از این دست، در چنین جامعه‌ای، مفاهیمی درجه دوم و بی‌اولویت محسوب می‌شود. از این روست که دولت‌ها تلاش می‌کنند تا مساله‌ای به نام ناامنی دیگر وجود نداشته باشد.

   ارتباطات ریسک‌زدا

اغلب چیزهایی که ما ممکن است تحت عنوان ریسک از آنها یاد کنیم، با مدیریت یا حل می‌شود یا خطر تحقق آن به پایین‌ترین میزان خود می‌رسد. از این رو، یکی از اهداف مدیریت کلان کشوری کاهش خطر است تا در سایه آن نظم عمومی و پیشرفت محقق شود. دولت‌ها تلاش می‌کنند با استفده از همه مکانیزم‌هایی که در اختیار دارند، به لحاظ روانی، امنیت خاطر را برای افراد فراهم آورند. شاخه مطالعاتی به نام ارتباطات ریسک نیز از همین مجرا اهمیت می‌یابد. در حقیقت، ارتباطات ریسک، ارتباطات پیش‌بینی و کاهش خطر است که شیوه‌های ارتباطی، مذاکره، برجسته‌سازی، تفاهم، پیش‌بینی و امثال آن را در این رابطه مورد توجه قرار می‌دهد. اما، ارتباطات ریسک چیست؟ ارتباطات ریسک به تبادل اطلاعات در زمان واقعی، مشاوره و تبادل نظر بین کارشناسان و افراد در مواجهه با تهدیدات بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی آنها اشاره دارد. هدف نهایی ارتباطات ریسک این است که افراد را قادر سازد تا در هنگام مواجهه با خطر، تصمیمات آگاهانه بگیرند تا از خود و عزیزانشان محافظت کنند. ارتباطات ریسک از بسیاری از تکنیک‌های ارتباطی، رسانه‌ها و ارتباطات رسانه‌های اجتماعی، ارتباطات جمعی و مشارکت‌های اجتماعی استفاده می‌کند. این نیاز به درک صحیح از ادراکات، نگرانی‌ها و باورهای مردم و همچنین دانش آنها نسبت به پدیده‌ها و شیوه مواجهه با آنها دارد. همچنین نیاز به شناسایی و مدیریت شایعات، اطلاعات غلط و دیگر چالش‌ها نیز در ارتباطات ریسک حس می‌شود. رسیدن به دنیایی زیبا و امن، در گرو کاهش خطر در میان جوامع است. شاید به همین دلیل است که سازمان‌های بین‌المللی، از جمله سازمان بهداشت جهانی، از پیشگامان ارتباطات ریسک در دنیایند.

   ارتباطات ریسک‌زا

یکی از آسیب‌های خطرپذیری بالا، اضطراب است که شاید بتوان گفت، آسیب‌های دیگر خطرپذیری بالا از آن منتشی می‌شود. اضطراب چیست؟ گادیگانست اضطراب را چنین تعریف می‌کند: «اضطراب احساسی است که وقتی به وجود می‌آید که شخصی درباره تعاملات اولیه، مثلاً هنگام برخورد با غریبه‌ها برای اولین بار، دارد». این تعریف بیشتر حس اضطراب را برای ما ملموس می‌کند تا آنکه بخواهد تعریفی مصداقی و منطقی را از مفهوم اضطراب پیش روی ما گذارد. خطر از این رو برای ما اضطراب‌آور است که واقعه‌ای است خلاف عادت ما. استثنایی است در میان قواعدی که ما برای زندگی سالم خود در نظر گرفته‌ایم و از این رو برای ما ناخوشایند و اضطراب‌آور است. دنیای مجازی همواره چیزهای جدید و نوینی برای کاربران خود در چنته دارد. دنیای مجازی را می‌توان دنیای اولین‌ها دانست. تجربه‌هایی در فضای مجازی پیش روی ما قرار می‌گیرد که شاید تا قبل از آن برای ما بی‌سابقه باشد. براساس تعریف گادیگانست، تجربه‌های نخستین برای ما محتمل است در صورت جذابیت، اضطراب‌آور نیز باشد. بسیار رخ داده است که افراد در صورت مواجهه با نوعی از زیبایی که توسط طبقه‌ای از افراد جامعه ترویج می‌شود، در تعریف خود از زیبایی دچار اختلال شوند یا مثلاً خود را فردی زشت و نازیبا تلقی کنند. چنین شرایط روانی‌ای که ناشی از بازنمایی نوعی خاص از زیبایی و تحکیم آن است، هنگام مواجهه با پدیده‌ها و مدهای نوظهور شکل می‌گیرد. در اینجاست که ارتباطاتی که خود به عنوان ابزاری اصلی برای کاهش ریسک در جامعه است، خود به ابزاری برای تزریق ناامنی روانی بدل می‌شود.