روزی که ایران، «غیرمتعهد» شد

روز هجدهم خرداد ۱۳۵۸ کنفرانس وزیران کشورهای غیرمتعهد در پایتخت سریلانکا در سومین نشست خود عضویت چند کشور از جمله ایران، پاکستان و بولیوی را به عنوان اعضای رسمی در جنبش کشورهای غیرمتعهد تصویب کرد.

همزمان با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم و استقرار صلح، اردوگاه فاتحان به تدریج به سوی یک همزیستی خصمانه گرایید. دو ابرقدرت بعد از جنگ، امریکا و شوروی، تجسم همه‌جانبه این سیاست خصمانه بودند که در اروپا، آسیا، آفریقا و حتی در سازمان ملل متحد رویاروی یکدیگر قرار گرفتند. از این رقابت می‌بایست دو بلوک سیاسی- نظامی پدید می‌آمد. یکی در شرق به رهبری مسکو و دیگری در غرب به رهبری واشنگتن. به این ترتیب جهان درگیر جنگ سردی شد که پیامدهای وخیمی به همراه داشت. نادیده انگاشتن منافع ملل محروم و رعایت نکردن حقوق کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه، موجب ظهور نهضت‌های آزادی‌خواهانه و رشد تشکیلات و سازمان‌های استقلال‌طلبانه شد. موج مبارزات ضد استعماری و رهایی‌بخش قبل از همه، آسیا و خاورمیانه را در بر گرفت و سپس به آفریقا کشیده شد. به این ترتیب فکر تشکیل کنفرانسی متشکل از کشورهای آسیایی و آفریقایی به وجود آمد که پس از یک رشته تحولات موجب پیدایش «جنبش عدم تعهد» شد. عدم تعهد یا «عدم وابستگی»، سیاست رهبران کشورهایی شد که صرف‌نظر از نظام‌ها و ایدئولوژی‌های متفاوت، هدف و آرمان مشترکی را دنبال می‌کردند.

جنبش عدم تعهد در سال ۱۹۶۱ (۱۳۴۰ شمسی) با تلاش رهبرانی چون جواهر لعل نهرو (هند)، احمد سوکارنو (اندونزی) جمال عبدالناصر (مصر) و مارشال تیتو (یوگسلاوی) به عنوان نیرویی که به گفته نهرو «ضد بلوک و نه بلوک» بود، بنیان نهاده شد. نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعد‌ها به غیرمتعهد‌ها معروف شدند در آوریل سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ انجام شد و این کنفرانس نگرانی عمیق خود را از تشنج بین‌المللی و خطر جنگ اتمی اعلام داشت. ایران به دلیل پیوستن رژیم پهلوی به پیمان نظامی بغداد نتوانست در نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد (بلگراد ۱۹۶۱) حضور یابد و از آن تاریخ به بعد نیز مساله عضویت ایران در این جنبش مطرح نشد اما با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، انقلا‌بیون معترض به کاپیتالیسم و منتقد کمونیسم رسم بی‌طرفی را در طرفداری از غیرمتعهد‌ها دیدند و درخواست عضویت در این سازمان را ارایه دادند. سه ماه پس از تصویب عضویت ایران در اجلاس وزیران در خرداد ماه ۱۳۵۸، ابراهیم یزدی، وزیر خارجه دولت موقت خروج از پیمان سنتو را اعلا‌م و در سفر به هاوانا در شهریور ۱۳۵۸، با شرکت در اجلا‌س سران جنبش عدم تعهد رسما پیوستن ایران به این جنبش را اعلا‌م کرد. ابراهیم یزدی سال‌ها بعد روایت ناخرسندی برخی جریانات داخلی از این اقدام را نقل کرد که گفته بودند: «مگر مسلمان می‌تواند «غیرمتعهد» باشد! اسلا‌میت با تعهد همراه است.»