احساس اندک تعلق شهری به تهران

گروه راه و شهرسازی|

نتایج یک پژوهش علمی نشان می‌دهد، در شهر تهران بین محله‌ها و مناطق مختلف از نظر شاخص‌های اجتماعی نظیر احساس تعلق محله‌ای و شهری، میزان رضایت از محل زندگی، رضایت از روابط اجتماعی و بافت فرهنگی محله و مواردی از این دست تفاوت معناداری وجود دارد که برای تحلیل علت این تفاوت‌ها باید متغیرهای دیگری را مد نظر قرار داد. برای مثال، زیرساخت‌های شهر و نیز سرمایه اجتماعی در یک منطقه می‌تواند این تفاوت‌ها را افزایش دهد .در واقع سرمایه اجتماعی، ‌همبستگی اجتماعی و تاب آوری محله‌های تهران با یکدیگر تفاوت بسیار دارند. پیچیدگی تحلیل‌های اجتماعی نشان از این دارد که نمی‌توان بر اساس یک یا دو متغیر درباره این تفاوت‌ها اظهار نظرکرد بلکه باید به لایه‌های پیچیده و تو در توی تحلیل‌های اجتماعی توجه داشت.

بر اساس این پژوهش که توسط دکتر علی‌اصغر محکی انجام شده و در اختیار روزنامه «تعادل» قرار گرفته است، از جمله مشکلات جامعه ما، کم‌توجهی به تحلیل پدیده‌های اجتماعی برای فهم کردن واقعیات و روندهاست. این کم‌توجهی، که بسیار هزینه زاست، موجب می‌شود تدبیرها و تصمیم‌ها، چه در برابر مسائل و مشکلات و چه برای برنامه‌ریزی پیشرفت جامعه، پسارویدادی باشد یا استوار بر راه‌حل آزمون و خطا ! یک واقعیت مهم این است که پدیده‌های اجتماعی پیچیده‌اند و سیاستمداران به راحتی پدیده اجتماعی را درک نمی‌کنند. معمولا دولتمردان در مواجهه با امر اجتماعی، ساده انگارانه برخورد می‌کنند و آن را با عینک سیاسی می‌بینند. درست است که امر اجتماعی و امر سیاسی درهم تنیده با هم هستند اما امر اجتماعی را نمی‌توان صرفا از زاویه سیاسی تحلیل و تبیین کرد.

بنابراین یک رسالت مهم برای عالمان اجتماعی می‌تواند این باشد که بتوانند نگاه‌های اجتماعی و فلسفی و نظری را به نگاه‌های برنامه‌ای و اجرایی و سازمانی نزدیک کنند. این کار را می‌توان از راه گفتمان‌سازی در پیرامون کلیدواژه‌های بنیادین انجام داد. کلیدواژه‌هایی مانند «انسجام اجتماعی»؛ «سرمایه اجتماعی» و «تاب آوری اجتماعی».

مثلا در مورد کلیدواژه «انسجام اجتماعی» می‌توان این را مطرح کرد که هر چیزی انسجام اجتماعی را کم و زیاد کند، یک پدیده اجتماعی است. براین اساس، مفاهیمی مانند خانواده، گروه‌های اجتماعی، آسیب‌های اجتماعی و ...، چون در افزایش یا کاهش انسجام اجتماعی اثرگذار هستند، پس مصداق امر اجتماعی‌اند و باید تغییرات آنها مدام مورد مطالعه و رصد اجتماعی باشد.

به بهانه آغاز انتشار داده‌های خام پیمایش‌های شهری، کلیدواژه «تاب آوری اجتماعی» را به عنوان یک پدیده اجتماعی مثال می‌آورم که چگونه می‌توان این کلیدواژه را، به عنوان یک مفهوم دارای پشتوانه نظری، مبنا برای فهم امر اجتماعی قرار داد. چرا «تاب آوری اجتماعی» را مصداق امر اجتماعی می‌دانیم؟ شاخص اصلی تعیین‌کننده یک پدیده به عنوان امر اجتماعی «میزان ارتباط آن پدیده با حفظ و تداوم جامعه» است. از این نظر می‌توان «تاب آوری اجتماعی» را مصداق امر اجتماعی دانست. سوال این است که آیا می‌توان به کمک داده‌های اجتماعی گردآوری شده توسط دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران در طرح رصد کیفیت زندگی، می‌توان به تبیینی خاص از وضعیت تاب آوری اجتماعی در هر یک از محله‌های شهر تهران دست یافت؟

  تاب‌آوری اجتماعی چیست

تاب‌آوری اجتماعی را می‌توان اینگونه تعریف کرد، تاب آوری اجتماعی توانایی جامعه است برای مقابله یا سازگاری با تنش‌های خارجی و اختلال ناشی از تغییرات اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی. تاب آوری وابسته به حفظ سرمایه‌های طبیعی و اجتماعی در بلندمدت است. منطقه 4 یکی از پرجمعیت‌ترین (حدود 900هزارنفر، 10 درصدجمعیت تهران)، وسیع‌ترین (10 درصد مساحت تهران)، مهاجرپذیرترین، پرساخت و سازترین، دارنده بزرگ‌ترین حریم، وجود نابرابری اجتماعی- اقتصادی شدید، جوان بودن میانگین سنی جمعیت، وجود اقشار آسیب‌پذیر کلانشهر تهران، دارای 9 ناحیه و 20 محله است.

  محله علم و صنعت؟

یکی از شاخص‌هایی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، وجود مسائل اجتماعی درمحله است که میانگین وجود مسائل اجتماعی در کل تهران 4.22، در منطقه چهار، 3.93 و در محله علم و صنعت 3.298 است.بر این اساس میانگین شاخص احساس امنیت در شهر تهران 5.80 است. این شاخص در منطقه 4 چهار، 3.93 و در محله علم و صنعت 3.298 است که نشان می‌دهد احساس امنیت در منطقه چهار نسبت به کل شهر کمتر و نسبت به محله علم و صنعت بیشتر است.

همچنین میزان یکدست بودن مردم محله در تهران 4.98، ‌در منطقه‌چهار، 5.08و در محله علم و صنعت 4.664 است.یکی دیگر از شاخص‌های این تحقیق میزان علاقه مردم به محله است که در کل تهران 3.45 ‌در منطقه چهار 3.29 و در محله علم و صنعت 3.474 عنوان شده است. بر اساس این تحقیق شهروندان تهرانی تعلق خاطر کمی نسبت به شهرشان دارند و احساس تعلق شهری در تهران 3.61 است. این میزان در منطقه 4 با کاهش اندکی 3.57 و در محله علم و صنعت 3.319 برآورد شده است. با وجود اینکه شهروندان تهرانی احساس تعلق چندانی به شهرشان ندارند اما ظاهرا به محله‌هایشان علاقه‌مندند و میانگین میزان تمایل تهرانی‌ها به ترک محله 2.48، در منطقه چهار، 2.50 و در محله علم و صنعت 3.319 برآورد شده است.

  عوامل مورد نیاز برای حفظ اجتماع

اولین شرط تداوم یک اجتماع این است که ما بپذیریم هر چیزی جوشش درونی دارد. هر چیزی باید از درونش بجوشد تا بتواند بقا پیدا کند وگرنه بقا آن تضعیف می‌شود. اموری که از بیرون وارد می‌شود و بیگانه‌اند وارد یک محیط شود و می‌خواهد تداوم و قوت حفظ یک اجتماع را بیشتر کند، لزوماً نمی‌توانند این کار را انجام دهند. بلکه باید از بطن اجتماع برخیزند. شرط دوم برای بقای اجتماعات طبیعی این است که به شایستگی و لیاقت مردم و اعضای اجتماع ایمان داشته باشیم. یعنی حس کنیم که میزان خطای عقل جمعی کمتر است. کنش جمعی و عقل جمعی که از مصادیق امر اجتماعی هستند، لیاقت و شایستگی دارند تا موجب پیشبرد هر هدفی شوند. شرط بعدی این است که ما فعالیت‌های مردم را به خودشان واگذار کنیم، یعنی نوعی به مردم سپردن فعالیت‌ها در ذهن ما وجود داشته باشد که از لوازم تداوم امر اجتماعی است. در حق و تکالیف مردم نباید دست ببریم و نباید آن را بر هم بزنیم. به مردم سپاری فعالیت‌ها یکی از اصول حفظ و تداوم اجتماع است. شرط بعدی اعتقاد به تنوع و تفرق در هویت‌های جمعی است. یعنی نخواهیم مدام به بهانه افزایش انسجام اجتماعی، گروه‌ها و نهادهای ریزتر را یکپارچه یا یکدست کنیم. حتما باید اعتقاد داشته باشیم که گاهی اجتماع در مجموعه‌ای از واحدهای پراکنده تولید می‌شود، پس تفرق و تنوع را باید به رسمیت بشناسیم. این هویت‌ها ممکن است قومیت، مذهب، جنسیت و... باشد. با این شرایط ما می‌توانیم تداوم اجتماع را که مهم‌ترین شاخص برای امر اجتماعی هستند داشته باشیم.