الزامات حضور در فضای مجازی
دسترسی به شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی ضمن داشتن آثار مثبتی از قبیل دسترسی به خدمات، اطلاعات، پاسخگویی به نیازهای آنی و کمک به حوزه کسب و کار، دارای آثار منفی در خصوص نشر اخبار جعلی و گمراه‌کننده هست که به نظر برخی از کارشناسان بهترین راه‌حل می‌تواند آموزش سواد رسانه‌ای باشد. لازمه حضور و فعالیت در فضای مجازی، داشتن انواع سوادهای نوین است. نداشتن سواد رسانه‌ای حضور افراد در محیط‌های مبتنی بر وب و فضای مجازی را با چالش‌هایی همراه می‌کند و این امر مانند نداشتن گواهینامه در یک محیط پرتردد و ترافیک است. از سوی دیگر حضور در فضای مجازی باید با تفکر انتقادی همراه باشد ولی این به مثابه رسانه هراسی نیست، بلکه باید با آگاهی و سواد کافی وارد فاز استفاده یا حتی عدم بهره‌گیری از فضای مجازی و رسانه‌ها شد. با توجه به اهمیت بحث سواد رسانه‌ای در فضای مجازی پژوهشگر ایرنا با مریم سلیمی پژوهشگر حوزه ارتباطی و ارتباطات تصویری به گفت‌وگو نشست.
علت رواج مجازی‌گری در جامعه چیست؟
ابتدا ببینیم مبتنی بر آمار منتشره، چند درصد از افراد عضو حداقل یک شبکه اجتماعی هستند، قریب به ۷۰ درصد. بررسی تعداد مخاطبان رسانه‌های اجتماعی در مهر ۹۷ نشان می‌دهد که اینستاگرام و واتس‌آپ به ترتیب بیشترین مخاطب را دارند (البته بعد از فیلتر شدن تلگرام) .همچنین بررسی روند حضور و استفاده از رسانه‌های اجتماعی نشان از روند رو به رشد بهره‌گیری از آنها دارد. حدود ۳۰ درصد جمعیت ایران در اینستاگرام فعالیت دارند که به لحاظ آماری، از این جهت، در بین ۱۰ کشور اول استفاده از اینستاگرام قرار داریم.
وی افزود: براساس طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوار در سال ۱۳۹۶، سرانه روزانه حضور ایرانیان در رسانه‌های اجتماعی یک ساعت و ۴ دقیقه اعلام شد (که انتظار می‌رود این عدد افزایش یافته باشد) . این در حالی است که رییس وقت مرکز فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد در سال ۹۵ اعلام کرد که بررسی‌ها نشان می‌دهد که به صورت میانگین ایرانی‌ها ۵ تا ۹ ساعت در روز در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند. وی در همین سال از علاقه ایرانی‌ها به جست‌وجوی «خبر» در فضای مجازی خبرداده بود و اینکه کاربران ایرانی به ترتیب از وبگاه‌های ارایه‌کننده خبر، تبلیغات، بازی و نرم افزار، شبکه‌های اجتماعی و محتوای آموزشی، استقبال می‌کنند.
این کارشناس ارتباطات افزود: مبتنی بر گزارش فصل پاییز ۹۷ کافه بازار از بیشترین تمایل به نصب برنامه‌ها به تفکیک استانی نشان می‌دهد که از برنامه‌های مختلف با اهداف متفاوتی استفاده می‌شود. به عنوان مثال در گلستان آب و هوا، در خراسان شمالی ابزارها، در خراسان شمالی موسیقی، در تهران رفت و آمد و خرید، خراسان جنوبی سبک زندگی و دارو و درمان، یزد کسب و کار، فارس سرگرمی، سیستان و بلوچستان شخصی‌سازی و ویدئو و رسانه، گیلان عکس، کردستان آموزش کاربردی و کتاب ها و منابع، کرمانشاه ورزش و تغذیه سالم، قم مذهبی، اصفهان امور مالی و پیام رسانه‌ها، بوشهر شبکه‌های اجتماعی و خبرها و نشریات و نیز سیروسفر بیشترین برنامه مورد کاربرد است.
نگاهی به جست‌وجوهای ایرانی‌ها در سال ۹۷ در گوگل نیز می‌تواند گوشه‌ای از دغدغه‌ها و گرایش‌های آنها را نشان دهد: اینستاگرام، تلگرام، تلگرام طلایی، دیوار، عکس پروفایل، قیمت طلا، قیمت دلار، سکه، ثبت نام کارت سوخت و…. حال نگاهی به آمار اینستاگرام یکی از محبوب ترین رسانه‌های اجتماعی در ایران و جهان داشته باشیم. در ژانویه سال ۲۰۱۸، کاربران فعال اینستاگرام از ۸۰۰ میلیون نفر در ماه به ۱ میلیارد نفر در ماه رسید. همچنین بیشترین کاربران جهانی اینستاگرام بین سنین ۱۸ تا ۲۴ سال داشتند که این رنج سنی به ۲۵ تا ۳۴ سال رسیده است.
سلیمی افزود: با مبنا قرار دادن این اطلاعات و با قبول روند رو به رشد حضور در فضای مجازی با اهداف مختلف، در پاسخ به این سوال که علت رواج مجازی‌گری چیست؟ باید گفت: بخش قابل توجه و عمده این اتفاقات به تحولات تکنولوژیکی و ارتباطی در عصر ارتباطات و اطلاعات مربوط است. رسانه‌های اجتماعی با ورود به زندگی شخصی انسان‌ها و تسهیل در روند تعاملات و ارتباطات آنها و نیز پاسخگویی به انواع نیازهای آنها، جای خود را در زندگی انسان‌ها در سراسر جهان باز کرده‌اند، با این تفاوت که متأثر از عوامل درون مرزی، سطح و میزان این تمایلات متفاوت است. رسانه‌های اجتماعی، بسیاری از معادلات، تعاملات، فضای کسب و کار، سبک زندگی و... انسان‌ها را دچار تغییر کرده‌اند و لذا بخشی از این گرایشات نیز مبتنی بر مقتضیات و نیازها و نیز حرکت به سمت تسهیل بوده و گاه نیز گریزی از آنها نیست.
وی افزود: امروزه با اهداف مختلف آموزشی، اطلاع‌رسانی، ارتباطی، سرگرمی، کسب و کار، خدمات رسانی، تبلیغی و... از رسانه‌ها و رسانه‌های اجتماعی در بستر وب استفاده می‌شود که با وجود وب ۲ و توسعه تعاملات دوسویه گرایش به فضای مجازی افزایش یافته و با از راه رسیدن وب ۳ و ایجاد وب فراگیری که همه‌چیز را به اینترنت و فضای مجازی متصل خواهد کرد، بیش از پیش افزایش خواهد یافت و با اینترنت همه‌چیز و نقش‌آفرینی بیشتر هوش مصنوعی، زندگی بشر بر مدار تعامل و تلفیق با فضای مجازی شکل گرفته و ادامه خواهد یافت.
رواج و گسترش فضای مجازی چه تاثیرات مثبت و منفی در سطح جامعه دارد؟
حضور و زندگی در فضای مجازی آنچنانکه اشاره شد، اجتناب ناپذیر است. چون هم دارای آثار مثبت برای زندگی انسان‌هاست و هم آثار منفی. آثار مثبت آن به سهولت در دسترسی به خدمات، اطلاعات، افراد و…، پاسخگویی به نیازها، آنی و تعاملی بودن، فرامرزی بودن و حذف محدودیت های مکانی و زمانی، شخصی‌سازی
روز افزون آنها، کمک به حوزه کسب و کار دیجیتال و فعالیت استارتاپ‌ها، امکان دسترسی آنلاین به امکانات و خدمات به ویژه خدمات آموزشی و... است. همچنین این فضا به‌ویژه به یاری رسانه‌های اجتماعی فرصتی به همگان داده تا بتوانند امکان نشر و بازنشر بیابند و نیز امکانی برای دیده و شناخته شدن، برندسازی، جذب طرفدار، تبدیل شدن به اینفلوئنسر یا تأثیرگذاران رسانه‌های اجتماعی و بهره‌گیری از مزایای آن داشته باشند.
وی اضافه کرد: قطعا رواج و گسترش بهره‌گیری از فضای مجازی آثار منفی خود را نیز دارد، از این جمله تاثیرات آن بر فرهنگ و سبک زندگی و فضای ارتباطی حاکم در بین خانواده‌ها، تأثیرات منفی آن بر جریان اطلاع‌رسانی و خبررسانی و امکان نشر و بازنشر اخبار گمراه‌کننده و جعلی و سرگردانی مخاطبان در مواجهه با آنها و حتی شکل‌گیری جعل عمیق (از اساس جعلی) به یاری هوش مصنوعی و…، کمرنگ شدن روزافزون حریم خصوصی، تاثیرات منفی آن بر نحوه و کیفیت فعالیت کاربران و تلاش برای محبوب شدن به هر قیمت و بعضا گرایش به اشتراک‌گذاری از شخصی‌ترین لحظات زندگی (گاه با اهداف کسب و کاری و تبلیغاتی) که گاه به لحاظ امنیتی می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد و....
سلیمی افزود: از حضور در فضای مجازی هم می‌توان بهره مثبت برد و هم منفی. بخش زیادی از آن بستگی به عملکرد کاربران دارد ولی به هر تقدیر، این حضور، نیازمند صرف زمان برای آن است که به خصوص برای نسل‌های جوان‌تر، این زمان اختصاص یافته و صرف شده بسیار زیاد است که گاه این مساله می‌تواند جسم و روح و روان آنها را تهدید کند. حالا هر میزان پیوند و تعامل با این فضا بیشتر باشد، احتمال این آسیب‌ها نیز بیشتر خواهد شد. به عنوان مثال، معادلات حاکم بر بازی‌ها و حس کنجکاوی کاربران، آنها را بعضاً وارد بازی‌هایی همچون «بازی مریم» (یک بازی به یاری هوش مصنوعی) می‌کند که شب و روز، با دسترسی که این بازی به اطلاعات شخصی بازیکن دارد، زندگی وی را دچار مخاطره می‌کند و گاه رهایی از آنها کار ساده‌ای نیست. (به خصوص که در آینده از این‌گونه بازی‌های شخصی‌سازی شده و پیچیده در زندگی مان بیشتر خواهیم دید.)
وی افزود: به عنوان مثال، آثار و ردی که ما از حضور در فضای مجازی از خود به جای می‌گذاریم، شاید هرگز قابل پاک شدن یا اصلاح نباشند، به خصوص اینکه اکنون با پیوند بین زندگی واقعی و مجازی، کلیه رفتارها مبنای عمل و قضاوت قرار می‌گیرند. مثلاً لازمه دادن ویزا، بررسی حساب‌های اینترنتی، بررسی رفتار فرد در رسانه‌های اجتماعی و… می‌شود. این به معنای این است که در آینده نزدیک، یکی از معیارهای بهره بردن از امکانات و خدمات، ارزیابی برآیندی از عملکرد ما در فضای واقعی و مجازی خواهد بود. حتی جرایم اینترنتی و…، ممکن است سبب محروم شدن فرد از برخی امکانات در فضای واقعی شود. هرچند با اینترنت همه‌چیز، فضای واقعی و مجازی در هم تنیده خواهند بود.
چرا بسیاری از اخبار و اطلاعات از تلگرام، واتس‌آپ و اینستاگرام دنبال می‌شود؟ چه خطراتی در این زمینه وجود دارد؟
چنانکه اشاره شد اینستاگرام، واتس‌آپ و تلگرام از رسانه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های محبوب به‌ویژه در ایران هستند. ویژگی‌ها و امکانات متنوع و خاص آنها در حوزه‌های مختلف، سهولت استفاده، حضور ارایه‌دهندگان خدمات و کالاها، حضور رسانه‌های رسمی و غیررسمی و… سبب شده تا جمع بیشتری از مردم در این رسانه‌ها گرد هم آیند و فرصت‌های مناسب تبلیغی، آموزشی، اطلاع‌رسانی، خبری و… نیز ایجاد شود.
وی افزود: در عین مزایای آنها، بعضاً این رسانه‌ها می‌توانند با چالش نیز همراه باشند. کاربران با صرف وقت در کانال‌ها و گروه‌ها و پیج‌های محبوب خود در تلگرام، واتس‌آپ یا اینستاگرام، گاه به حضور در این فضاها بسنده می‌کنند و هر خبر و اطلاع‌رسانی که در همین محیط‌ها صورت گیرد را مبنای پذیرش قرار می‌دهند در حالی که ممکن است بخش زیادی از این اخبار و اطلاعات جعلی باشد. بدون کنترل این اخبار و اطلاعات از منابع اصلی و معتبر و موثق، این افراد ممکن است وارد فاز به اشتراک‌گذاری این اخبار شوند و چرخه‌ای از انتشار و گسترش اخبار جعلی را بنا بگذارند یا به گسترش آن کمک کند ولو ناخواسته. اعتماد نسبی و نیز حوصله کم برای دقت و مطالعه محتوای بصری و غیربصری و... به سبب عدم داشتن سوادهای نوین لازم، موجبات گسترش هرچه بیشتر اخبار جعلی و اطلاعات گمراه‌کننده و نادرست را فراهم می‌کند.
راهکار چیست؟
لازمه حضور و فعالیت در فضای مجازی، داشتن انواع سوادهای نوین است. نداشتن سوادهای نوینی همچون سواد رسانه‌ای، خبری، بصری، اینترنتی و تکنولوژیکی و…، حضور افراد در محیط‌های مبتنی بر وب و فضای مجازی را با چالش هایی همراه می‌کند و مانند عدم داشتن گواهینامه در یک محیط پرتردد و ترافیک، خطرآفرین است.
وی تأکید دارد: دغدغه تحصیل و ارتقای سوادهای نوین باید عمومی باشد و به یک نهضت تبدیل شود (در بین والدین، فرزندان و به‌طور کلی خانواده‌ها، سازمان‌ها، نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی، وزارت ارشاد و رسانه‌ها، دولت و حتی حوزه‌های علمیه و...)، باید در این حوزه احساس نیاز و وظیفه کرد. باید مسوولانه‌تر از گذشته در فضای مجازی حضور یافت و به ایفای نقش پرداخت تا ضمن مصون ماندن از تأثیرات منفی احتمالی، از مزایا و اثرات مثبت آن نیز بهره گرفت. حضور در فضای مجازی، سواد، آگاهی و هوشیاری لازم نیاز دارد و بدون آن، هر حرکتی مانند رفتار در یک دالان تاریک خواهد بود. باید در نشر و بازنشر محتواها در این فضا دقت بالایی داشت و ضمن رعایت نکات قانونی، اخلاقی، عرفی، مذهبی و…، محتواهای بدون تاریخ، فاقد منبع خبر، شبهه‌دار و… را نشر نداد.
وی افزود: ضمن ارتقای انواع سوادها در خود، با دقت، هوشیاری و صبوری لازم باید به مشارکت در اطلاع‌رسانی و خبررسانی اقدام کرد چرا که نباید ناخواسته وارد چرخه‌ای برای تحقق اهداف برخی جریان‌ها، سیاست‌ها، بازی‌ها و… شد. بعضا دام اخبار گمراه‌کننده و تصاویر دستکاری شده و جعلی با هدف سودجویی و تحقق منافع تبلیغی، مالی و اقتصادی و… برای عده‌ای گسترده است. باید به یاد داشت که ورود به این گونه دام‌ها و چرخه‌ها، نتیجه‌ای جز ترویج بی‌اعتمادی، سرگردانی مخاطب، لطمه به جریان صحیح اطلاع‌رسانی و خبررسانی و… یا صدمه به خود و دیگران و لطمه به اعتبار و برند شخصی و فردی نخواهد داشت.
سلیمی افزود: دغدغه ارتقای سوادهای نوین باید عمومی باشد و والدین، فرزندان و به طور کلی خانواده‌ها، سازمان‌ها، نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی، دولت و… همگی در این حوزه احساس نیاز و وظیفه نمایند. باید مسوولانه‌تر از گذشته در فضای مجازی حضور یافت و به ایفای نقش پرداخت تا ضمن مصون ماندن از تأثیرات منفی احتمالی، از مزایا و اثرات مثبت آن نیز بهره گرفت. وی افزود: حضور در فضای مجازی باید با تفکر انتقادی همراه باشد ولی این به مثابه رسانه هراسی نیست، بلکه باید با آگاهی و سواد کافی وارد فاز استفاده یا حتی عدم بهره‌گیری از فضای مجازی و رسانه‌ها شد.
چه بخواهیم و چه نخواهیم، تار و پود زندگی بشر بیش از پیش از واقعیت و مجاز شکل خواهد گرفت و چنین زندگی‌ای، چالش‌های خود را خواهد داشت که جدی‌ترین آن کمرنگ شدن روزافزون حریم خصوصی است. به هر تقدیر باید مهارت‌های زندگی در چنین فضایی را آموخت و خود را برای این مواجهه آماده کرد.
