مخالفت با فیلتر شبکه‌های اجتماعی؛ از اعتقاد تا عمل
گروه دانش و فن
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با انتشار مصاحبه‌ای در شبکه اجتماعی توییتر اظهار کرد اعتقادی به محدودسازی یا فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی ندارد و چنین محدودیت‌هایی به ایران آسیب می‌زند.
ظاهرا محمدجواد آذری جهرمی اخیرا مصاحبه‌ای با شبکه NBC امریکا داشته که بخشی از این مصاحبه را در شبکه‌های اجتماعی خود منتشر کرده است. اما شاید پررنگ‌ترین محوری که در بخش‌های منتشرشده از این مصاحبه به چشم می‌‌خورد، پرداختن به موضوع فیلترینگ و دیدگاه وزیر جوان درباره محدودیت در برابر شبکه‌های اجتماعی باشد. جهرمی از زمان آغاز وزارت خود توجه ویژه‌ای به شبکه‌های اجتماعی داشته و حتی بعضی از اخبار خود را به صورت مستقیم از طریق این شبکه‌ها از جمله توییتر و اینستاگرام به گوش مردم رسانده است. در برخی از موارد این خبررسانی تعرفه‌های جدید اینترنتی را شامل شده و در مواردی هم درد دل جوان‌ترین وزیر کابینه با کاربران اینترنتی از جمله درخواست‌هایش برای توجه بیشتر به جلوگیری از سوءاستفاده کسب‌وکارهای ارزش افزوده را دربرگرفته است. البته همین توجه به شبکه‌های اجتماعی برای جهرمی هزینه‌هایی را نیز داشته است. شاید مهم‌ترین این هزینه‌ها را بتوان برخورد کاربران این شبکه‌ها و در صدر آنها توییتر دانست که برخلاف شبکه‌های دیگر، تا قبل از اینکه مسدودیتی از جانب صاحب صفحه برای فرد ایجاد نشود، اجازه هر نوع اظهارنظری را دارند و حتی پس از این اظهارنظرات هم، صاحب صفحه نمی‌تواند تغییری در گفته‌های فرد ایجاد کند و نهایت اقدامی که می‌تواند در مخالفت انجام دهد، بلاک کردن شخص خاطی است.
با وجود این، همین توییتر که بیش از 10 سال است تیغه فیلترینگ را بر گرده خود احساس کرده و هنوز هم از آن رهایی نیافته، اکنون تریبون آزاد وزیر ارتباطاتی شده که همین کاربران توییتر در هر یک از توییت‌هایش، از وی سوال می‌کنند چطور است که در یک شبکه اجتماعی فیلترشده اکانت دارد؟ این تازه مودبانه‌ترین حالت برخوردی است که توییتری‌ها با یک شخصیت دولتی دارند و هرکسی که گذرش به توییتر افتاده باشد، احتمالا می‌داند که هیچ‌کس از گزند قضاوت‌ها و حتی توهین‌های کاربران در امان نیست که می‌توانند برای هر موقعیت و اظهارنظری، ساز مخالف بزنند و کام کاربران را تلخ کنند. حضور وزیر ارتباطات در توییتر بیشتر از اینکه کاربران را از تعامل مستقیم یک مقام دولتی با مردم به وجد بیاورد، سر خشم آورده از این بابت که مسوولان ارتباطی را علت اصلی فیلترینگ می‌دانند و حضور آنها در شبکه‌های اجتماعی فیلترشده را مغایر با رفتارهای دولتی تلقی می‌کنند.
از طرفی تلاش برای مسدود کردن فیلترشکن‌ها که هر از چندگاهی گره آنها شل و سفت می‌شود هم دلیل دیگری برای خشم آنهاست؛ البته وزیر ارتباطات بارها به این موضوع اشاره کرده که از فیلترشکن برای ورود به شبکه‌های ارتباطی استفاده نمی‌کند، زیرا به گفته او «شرایطی فراهم شده است که برخی افراد و مسوولان با توجه به مسوولیت‌شان از اینترنت بدون فیلتر استفاده کنند.» اما این موضوع هم چندان تسلای خاطر کاربرانی نیست که هر بار برای دور زدن فیلترینگ و ورود به وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی فیلترشده مجبورند فیلترشکن‌های مختلف را امتحان کنند؛ درواقع استفاده نکردن مسوولان دولتی از فیلترشکنی که هنوز هم درباره جرم بودن یا نبودن آن اتفاق نظر وجود ندارد، کاربران اینترنتی را با تصور تفاوت بین کاربر عادی و مسوولی که اینترنت بی‌فیلتر دارد، خشمگین می‌کند. جهرمی حتی عضویت و فعالیت در توییتر را جرم نمی‌داند و در این خصوص گفته: «بنابر قانون فعالیت توئیتر در ایران ممنوع شده است چون قانون‌گذار می‌تواند حکم بدهد که فعالیت شرکت خارجی در ایران ممنوع شود، اما فعالیت ایرانیان در توییتر ممنوع نیست چون هیچ قاضی و هیچ دستگاهی نمی‌تواند حکم عمومی بدهد مگر اینکه مصوبه مجلس شورای اسلامی باشد.»
با وجود این، حضور در شبکه‌های اجتماعی فیلترشده منوط به استفاده از فیلترشکنی است که به گفته جهرمی فروش آنها طبق قانون جرم نیست و «کسانی که فیلترشکن می‌فروشند، هیچ اتفاقی برای آنها پیش نمی‌آید.» اما نمی‌توان انکار کرد که قانونی بودن یا نبودن استفاده از فیلترشکن‌ها همیشه مورد ابهام بوده است. از طرفی علاوه بر اینکه مسوولان معتقدند «این نوع نرم‌افزارها استفاده ضدامنیتی دارند و نوعی باج‌افزارند که به جمع‌آوری اطلاعات مشترکین اقدام می‌کنند و فراگیری و استفاده از فیلترشکن‌ها تبعات زیادی دارد»، اما برخی از مسوولان از جمله سیدابوالحسن فیروزآبادی، رییس مرکز ملی فضای مجازی مسوولیت مقابله با فیلترشکن‌ها را بر عهده وزارت ارتباطات می‌دانند، کما اینکه فیروزآبادی در برهه‌ای درباره کند شدن فعالیت فیلترشکن‌ها و وی‌پی‌ان‌ها گفته بود: «دستگاه‌های فیلتر وزارت ارتباطات گاهی مواقع شل کار می‌کنند و گاهی مواقع به درستی که علت را باید از خودشان بپرسید.»
از همان ابتدای حضور جهرمی برای تصدی منصب وزارت، این وعده داده شده بود که دست وزیر جوان روی فیلترینگ نرود، اما وقایعی زنجیره‌ای که این‌بار پس از فیس‌بوک و توییتر، تلگرام را مادر برخی از ناآرامی‌ها معرفی کرد، موجب شد دستور قضایی برای فیلترینگ صادر شود و درحالی که جهرمی مدعی مخالفت با فیلتر بود، زیرمجموعه‌های وزارت ارتباطات با دستور قضایی ناگزیر به اجرای فنی این دستور شدند، اقدامی که ادعای مخالفت با فیلترینگ را از منظر عمومی بیاعتبار کرد. با وجود این، جهرمی ظاهرا همچنان بر اعتقاد خود مبنی بر مخالفت با فیلترینگ ایستاده است. او بارها اظهاراتی داشته از جمله اینکه «فیلترینگ باید آخرین راه‌حل ممکن باشد.» یا «اینکه استفاده از تلگرام ممکن است عوارضی داشته باشد و افسارگسیختگی‌هایی را ایجاد کند، نقطه اختلاف نیست ولی اینکه آیا پالایش شبکه‌های اجتماعی با این شیوه نتیجه موثری دارد، جای اختلاف نظر است.» وزیر ارتباطات که در صفحات اجتماعی خود در توییتر و اینستاگرام حضور فعالی دارد، اخیرا بخشی از مصاحبه خود را با شبکه NBC امریکا در اینستاگرام منتشر کرده است که می‌گوید: «محدودسازی و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی راه‌حل نیست و با فیلترینگ، جلوی حضور جریان‌ساز و اثرگذاری بر جامعه بین‌المللی گرفته می‌شود» او با اشاره به فعالیت استارتاپ‌های ایرانی اظهار کرد: «واقعا ما ایرانی‌ها مردم فوق‌العاده‌‌ای هستیم و تاکنون کارهای بسیار بزرگی انجام دادیم. به خصوص استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های ایرانی که در دنیا بهترین هستند و توانستند با کاهش اثر تحریم‌ها، غیرممکن‌ها را ممکن کنند. برای چنین مردمی هر چه خدمت کنیم باز هم کم است.»
جهرمی همچنین در بخشی از گفته‌های منتشرشده در صفحه توییترش اظهار کرده: «استفاده خیلی خوب من از توییتر نشان می‌دهد که من اعتقادی به محدودسازی یا فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی ندارم و معتقدم محدودیت‌ها به ایران آسیب می‌زند. باید بپذیریم که در این حوزه ضعف پیدا کردیم. دسترسی داشتن کلید پیشرفت‌های اقتصادی است. با وجود تحریم‌ها ما باید خود را تطبیق دهیم.» همین اظهارات هم از انتقادات کاربران توییتری در امان نمانده است. برخی نوشته‌اند: «اگر نظر شما محدودسازی نیست، چرا تلگرام و توییتر باید فیلتر باشند؟ آیا عده خاصی از فیلترینگ سود می‌برند؟» یا اینکه «اگر اعتقادی به فیلتر کردن ندارید، دست چه کسی روی دکمه فیلترینگ رفته است؟» اما جهرمی به این اظهارات هم پاسخ داده: «قانون اختیار فیلترینگ یا رفع آن را به وزارت ارتباطات نداده است» و دیگر اینکه «دکمه فیلترینگ در کشور شعبات متعدی دارد» این اظهارات وزیر ارتباطات چندان هم بیاعتبار نیست، زیرا صرف نظر از قوه قضاییه که در نمونه تلگرام شاهد فیلترینگ با حکم قضایی بودیم، موارد دیگر در اختیارات کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه است که سال ۱۳۸۸ و در پی تصویب قانون جرایم رایانه‌ای در مجلس شورای اسلامی بنیان نهاده شده. این کارگروه بر اساس ماده ۲۲ قانون جرایم رایانه‌ای تشکیل شده و مسوولیت نظارت بر فضای مجازی و پالایش تارنماهای حاوی محتوای مجرمانه و رسیدگی به شکایات مردمی را بر عهده دارد. در این کمیته که مسوولیت فیلترینگ را بر عهده دارد، بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات با احتساب وزیر و با حضور شخصی که به مسائل مربوط به فناوری آشنا باشد، دو عضو دارد و از آن جایی که تصمیمات کارگروه با اکثریت نسبی حاضران معتبر خواهد بود، این دو عضو می‌توانند در درصدی از تصمیم‌ها نقش داشته باشند.
هرچند این اظهارات مانع از این نمی‌شود که نمایندگان مجلس شورای اسلامی، از وزیر ارتباطات درباره وضعیت نامناسب فیلترینگ و تجهیزات مربوط به فیلترینگ سوال نکنند. در نهایت به نظر می‌رسد گره فیلترینگ در کشور هنوز هم کورتر از آن است که به راحتی بتوان آن را باز کرد. رییس‌جمهوری بارها عنوان کرده به فضای آزاد رسانه‌ای معتقد است و دولت هم عزم و تمایلی به محدود کردن فضای مجازی ندارد، آذری جهرمی هم به عنوان یکی از مهم‌ترین متولیان حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات، صرف نظر از پیشینه‌ای که در ابتدا برخی را نسبت به حضورش در این بخش بدگمان کرده بود، در مدت زمان دو سال‌های که از حضورش در مسند وزارت می‌گذرد، تعاملات بسیاری به صورت مستقیم با کاربران داشته و صرف نظر از نتیجه‌‌‌ای که حاصل شده، مدعی حمایت از دسترسی آزاد به اطلاعات و مخالفت با محدودیت بوده است. با وجود این موارد، در این مدت نه تنها پیام‌‌رسان تلگرام به جرگه فیلترشدگان فیس‌بوک و توییتر پیوسته، بلکه هر از گاهی زمزمه‌های فیلترینگ اینستاگرام هم به گوش می‌رسد و البته کسب‌وکارهای نوپایی که حیاتشان در گروی فعالیت بی‌وقفه و بدون محدودیت در حوزه فناوری اطلاعات است، هر روز بیم فیلتر شدن دارند و بدتر از آن اینکه حتی پس از مواجهه با فیلترینگ هم نمی‌دانند باید به کدام مرجع برای پاسخگویی به مشکل خود رجوع کنند، زیرا به نظر می‌رسد متولیان این حوزه تنها یک گروه خاص نیستند.
