شهادت رییسعلی دلواری؛ روز مبارزه با استعمار انگلیس

دوازدهم شهریور 1294، رییسعلی دلواری رهبر مبارزین تنگستان در جنگ علیه نیروهای انگلیسی در 34 سالگی به شهادت رسید و این روز در تقویم رسمی کشور، روز مبارزه با استعمار انگلیس نام گرفت.  در آغاز جنگ جهانی اول (1914) قوای روس از شمال و نیروهای انگلستان از جنوب، کشور ما را در معرض هجوم قرار دادند و کشتی‌های جنگی انگلستان در مقابل بوشهر لنگر انداختند و نیروهای اشغالگر در 8 اوت 1915، برابر با 17 مرداد 1294 (26 رمضان1333)، شهر بوشهر را به اشغال خود درآورند. یک روز پس از اشغال بوشهر، چهارده نفر از ساکنین آن علیه اشغالگران اعتراض کردند، ولی چون اهل جدال و اسلحه نبودند دستگیر و به هندوستان تبعید شدند. رییسعلی‌خان دلواری و شیخ‌حسین‌خان چاه‌کوتاهی و زایر خضرخان اهرمی سه نفر خوانین تنگستان از این وقایع آگاه شدند و تصمیم گرفتند علیه دشمن قیام کنند.  حدود دو ماه قبل از اینکه قوای انگلستان بوشهر را اشغال کنند، ژنرال کاکس کنسول انگلستان در خلیج فارس، نامه‌ای به مرحوم «شیخ‌محمدحسین برازجانی» روحانی متنفذ و مجتهد معروف دشتستان نوشت که جواب آن نامه انگیزه قیام رییسعلی دلواری شد. رییسعلی دلواری همین که از حکم جهاد مرحوم شیخ‌محمد‌حسین برازجانی و دیگر مراجع دینی آگاه شد، آماده نبرد با امپراتوری انگلستان می‌شود و مقدمات کار را در خانه حاج‌سید‌محمد رضای کازرونی فراهم می‌کند. رییسعلی همراه دوستش خالو حسین دشتی در اوایل ماه رمضان 1333 ه.ق، در عمارت حاج‌سیدمحمدرضا کازرونی، پس از مذاکراتی با وی آمادگی خود را برای دفاع از بوشهر و جلوگیری از پیشروی نیروهای انگلیسی اعلام کرد.  بعد از اشغال شهر بوشهر در 26 رمضان1333ه.ق، نیروهای انگلیسی قصد تصرف ناحیه دلوار را می‌کنند. دلوار محلی بود که پیش از آن چندبار سربازان انگلیسی به آنجا تجاوز کرده، اما طعم تلخ شکست را در این ناحیه چشیده بودند. رییسعلی خان دلواری و شیخ‌حسین‌خان چاه‌کوتاهی و زایرخضرخان اهرمی از این وقایع آگاه و در مقام دفاع از وطن برمی‌آیند. قیام دلیران تنگلستان علیه اشغالگران آغاز می‌شود و نیروهای متجاوز انگلیسی که قریب به پنج هزار نفر بودند در دام دلیر مردان تنگستانی گرفتار می‌آیند و عده زیادی از متجاوزان انگلیسی در این حمله از بین می‌روند.  رییسعلی دلواری در شب هجوم دشمن در ناحیه تنگک صفر هنگام شبیخون به دشمن از پشت سر توسط غلامحسین تنگکی در روز بیست و سوم شوال1333 ه.ق، به فیض شهادت نایل می‌آید. درباره علل قتل رییسعلی به صراحت نمی‌توان چیزی گفت. چه وقایع‌نگاران و مورخان آن عصر به این موضوع اشاره نکرده‌اند.