نقش «کمربند سبز» در حفظ حریم شهر

عدم توان پاسخگویی محیط شهری به مسائل ناشی از تحولات شتابان شهرنشینی، باعث شده تا حریم کلان‌شهر تهران دایما در معرض هجوم کاربری‌های شهری قرار گیرد. جمعیت سکونتگاه‌های حریم شهر در فاصله سال‌های 1365 تا 1385، حدود 200 درصد افزایش یافته در حالی که جمعیت تهران در این فاصله زمانی حدود 30 درصد افزایش یافته است. به تبع تحولات جمعیتی، تحولات کالبدی در محدوده حریم، نسبت به شهر تهران از شدت بیشتری برخوردار شده است. از این رو، این منطقه با چالش‌های متعددی رو به روست که ضرورت برنامه‌ریزی برای محدوده حریم را آشکار می‌سازد. با توجه به موفقیت سیاست کمربند سبز در شهرهای مختلف دنیا به عنوان نوعی برنامه‌ریزی برای سیاست محدودسازی رشد شهری، باعث شده که نحوه ایجاد آن در این محدوده با رویکرد توسعه حفاظت محور مورد توجه قرار گیرد.

شهرنشینی شتابزده و افزایش ممتد جمعیت فقط منجر به پدیدار شدن شهرهای بزرگ نمی‌شود، بلکه شهرها با پیشروی به سوی فضاهای زیستی موجود، اراضی کشاورزی و باغی و در نهایت محیط طبیعی، باعث شکل‌گیری، دگرگونی یا پیشروی شهرها در اندازه‌های گوناگون می‌شوند.

موضوع حریم شهرها یا نواحی حومه‌ای و کمربند سبز در اشکال مختلف بعد از ایام باستان وجود داشته‌اند. به عنوان مثال در قرن هفتم میلادی حضرت محمّد یک فرم اولیه از کمربند سبز را در اطراف مدینه ایجاد کرد. پیامبر گرامی اسلام این عمل را با ممنوع کردن قطع هر گونه درخت درمحدوده 12 مایلی اطراف شهر انجام داد .

در دوران معاصر، مفهوم کمربند سبز، برای اولین‌بار در انگلستان، در دهه 1930 پایه‌ریزی و تبدیل به یک سیاست شد. ازاین رو، از همان زمان در این کشور کمربندهای سبز متعددی در اطراف مراکز شهری ایجاد شد. در دهه 1990 اثرات کمربند سبز در انگلستان مورد ارزیابی قرار گرفت و یافته‌ها حاکی از این بود که این سیاست در تحدید پراکنده رویی شهری و جلوگیری از ادغام شهر و شهرک‌ها بسیار مفید بوده است.

تا پیش از دهه 1990 صرفاً جنبه حفاظتی کمربند سبز مورد توجه بود اما از دهه 1990 ویژگی‌های تفریحی و زیست محیطی کمربند سبز نیز مورد توجه قرار گرفته و عملکردهای جدیدی نیز برای آن تعریف شده است. به پیروی از الگوی لندن، کمربند سبز در سایر شهرها به ویژه در اروپا و آسیا نیز رواج پیدا کرد و به یک سیاست تعمیم یافته برای مدیریت رشد و هدایت حومه شهری تبدیل شد. در این رابطه نمونه‌هایی مانند کمربندهای سبز سئول و بانکوک در آسیا، کپنهاک، بارسلون، برلین، وین و بوداپست در اروپا، تورنتو، اوتاوا و بولدر در امریکای شمالی قابل ذکر است.

محدوده حریم شهر در طرح جامع تهران، وسعتی حدود 5918 کیلومترمربع را در برمی‌گیرد. این گستره از شمال به خط الرأس البرز، از جنوب به مرز شهرستان ری و رودخانه شور، از شرق به رودخانه جاجرود (مرز شرقی شهرستان تهران) و همچنین مرزهای غربی شهرستان‌های پاکدشت و ورامین از غرب به مرز غربی شهرستان‌های قدس، رباط کریم و شهریار (به استثنای دهستان جوقین و کمربند سبز حائل بین شهرهای تهران و گرمدره) محدود است.

بررسی‌ها نشان از این دارد که پهنه‌های شمالی و شرقی شهر تهران به دلیل اینکه واجد ارزش‌های طبیعی و زیست محیطی هستند در اولویت حفاظت قرار دارند، اگر چه فعالیت‌های کشاورزی و باغداری به صورت پراکنده در این مناطق انجام می‌پذیرد، اما در نواحی مرکزی و جنوبی حریم شهر تهران (نیمه جنوبی محدوده حریم) شرایط به گونه دیگری است، به این صورت که علاوه بر محوریت کشاورزی در این حوزه، شرایط برای توسعه پهنه‌های شهری و تأسیسات و زیرساخت‌ها در این منطقه فراهم است.

به این ترتیب، ترکیبی از هر چهار پهنه را در نیمه جنوبی حریم می‌توان مشاهده کرد. با توجه به اینکه در کمربند سبز پیشنهادی، اولویت پهنه‌بندی بر اساس حفظ پهنه‌های دارای ظرفیت حفاظت و توسعه کشاورزی بوده است، بنابراین محدوده‌های پیشنهادی برای توسعه شهری در تداخل با دو پهنه مذکور نبوده و در این رابطه ملاحظات زیست محیطی کاملا مورد توجه بوده است.

همچنین مقایسه انجام شده در خصوص میزان تغییرات سطوح چهار عملکرد حفاظتی، کشاورزی، شهری و تأسیساتی در کمربند سبز پیشنهادی و شرایط وضع موجود نشان‌دهنده افزایش 100 و 65 درصدی سطوح پهنه‌های حفاظتی و کشاورزی بوده است در حالی که افزایش سطح پهنه‌های شهری و تأسیساتی با اولویت حفاظت از اراضی واجد ارزش حفاظت و اراضی کشاورزی حدود 25 درصد بوده است.

 بنابراین می‌توان گفت که سیاست کمربند سبز به عنوان یکی از سیاست‌های هدایت و کنترل رشد شهرها، در محدوده حریم شهر تهران بر اساس نگرش یکپارچه و بر اساس کارکردهای مورد توجه در این رویکرد، در راستای مدیریت رشد شهری و حفاظت از اراضی واجد ارزش این محدوده موثر است.