پیدایش ابرقدرت نوظهور دیگری در خاورمیانه

نویسنده:   ولادیمیر ساژین|

در تاریخ 14 و 15 اکتبر، ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه برای دیدار‌های رسمی به پادشاهی عربستان سعودی و امارات متحده عربی سفر کرد. مساله امنیت خاورمیانه، محور مذاکرات در سفر رییس‌جمهور روسیه به عربستان و امارات بود.

ولادیمیر ساژین خاورشناس و تفسیرگر آژانس اسپوتنیک در این رابطه چنین می‌نویسد: از رهبر روسیه در ریاض و ابوظبی با بوق و کرنای شرقی استقبال شد که نه تنها آداب و رسوم عربی بلکه احترام عمیق به میهمان عالی مقام روس را بازتاب می‌دهد. در مذاکرات دو کشور، روابط دوجانبه و مشکلات منطقه خاور میانه مورد بحث قرار گرفت.

در عربستان بیش از 20 سند در زمینه‌های مختلف به امضا رسیده است، از جمله منشور همکاری دراز مدت کشورهای تولیدکننده نفت. «وزن» آنها تقریباً 2 میلیارد دلار است. در امارات دو طرف روسی و عربی معاملاتی در رشته انرژی، پتروشیمی، حمل و نقل، دارو و سایر رشته‌ها به مبلغ 1.4 میلیارد دلار منعقد کردند. سران روسیه، عربستان و امارات متحده عربی موافقت کردند که شرایط مطلوب را برای اجرای پروژه‌های مشترک تجاری ایجاد کنند.

مهم‌ترین موضوعهای مذاکرات، مسائل امنیت در خاورمیانه بود. لازم به یادآوری است که این سفر دوم رییس‌جمهور پوتین به عربستان از سال 2007 بود. در طول 12 سال گذشته، خاورمیانه به طرز چشمگیری تغییر کرده است. این منطقه تکان‌های «بهار عربی» که ساختار قدرت را در بسیاری از کشورهای منطقه تغییر داده و جنگ داخلی در سوریه که یک چالش جهانی شد را تجربه کرد. اپیدمی داعش تقریباً به صورت برق آسا در سراسر منطقه سرایت کرده، تا چه رسد به درگیری در تنگه هرمز و خلیج فارس.

البته مسکو، ریاض و ابوظبی در مورد همه این مشکلات بی‌شمار، وحدت مطلق نظر را نداشتند. با این حال، یک سیاست متعادل مسکو در خاورمیانه بر اساس تکیه بر قدرت نیست، بلکه براساس اصل درک منافع شرکا است. همه اینها شرکا را به گفت‌وگو با مسکو سوق می‌دهد.

طبیعتا یکی از عناصر اساسی سیاست روسیه در خاورمیانه منافع ملی آن است که در حال حاضر هیچ تضادی با منافع کشورهای خاورمیانه ندارد. ناظران می‌نویسند: «هیچ محدودیتی ایدئولوژیکی برای همکاری مسکو با نیروهای عمده در منطقه وجود ندارد: ما راحت با شیعیان، سنی‌ها، یهودیان، پیروان امپراتوری عثمانی در آنکارا، مسلمانان معتدل در رهبری مصر، آرمانگرایان متعصب ایران و سایر افراد گفت‌وگو می‌کنیم. تنها استثنا - تروریست‌هایی هستند که انجام گفت‌وگو با آنها فقط از طریق نیروهای هوا فضا امکان پذیر است.» در عین حال، همان‌طور که رییس‌جمهور پوتین بارها گفته است، ما هرگز با کسی علیه کسی دوستی نمی‌کنیم. وی افزود: «ما روابط خود را بر اساس روندهای مثبت در در روابط با طرف‌های ما ایجاد می‌کنیم و ما اتحادی برای جنگ علیه کسانی تشکیل نمی‌دهیم.» حتی یک تحلیل سطحی از اوضاع در خاورمیانه نشان می‌دهد که امروز ایران یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در فرآیندهای رخ داده در این منطقه بوده و روابط آن با ایالات متحده، اسراییل، عربستان سعودی و تقریباً با همه کشورهای عربی از اهمیت خاص برخوردار است. ایران شیعه مهم‌ترین بازیگر در عراق و سوریه و لبنان و یمن است. تأثیر آن در کشورهای عربی و سایر کشورهای منطقه که در آن اجتماعات شیعه وجود دارند، به خوبی شناخته شده است.

بدون شک سیاست خاورمیانه‌ای ایران یکی از موضوع‌های اصلی مذاکرات رییس‌جمهور پوتین در پادشاهی‌های عرب بوده است. برخورد روسیه به این مساله توسط ولادیمیر پوتین در مصاحبه او با رسانه‌های عربی در آستانه این دیدار [وب‌سایت کرملین 13/10/2019] بسیار واضح تشریح شده بود. پوتین اظهار داشت: «ایران یک قدرت بزرگ منطقه‌ای است، یک کشور باستان با فرهنگ باستان و ژرف خود؛ اما اگر یک دستور کار مثبت را می‌خواهیم، پس باید از این واقعیت پیروی کنیم که منافع قانونی شرکای خود را بشناسیم. می‌خواهم روی این موضوع تأکید کنم. اکنون برنمی‌شمارم که چه قانونی و چه غیرقانونی است. اما قدرت بزرگی مانند ایران، که هزاران سال در این سرزمین بوده است - ایرانیان، فارس‌ها، قرن‌ها در این سرزمین زندگی کرده‌اند - نمی‌توانند منافع خود را نداشته باشند، و با آنها باید با احترام رفتار کرد.»

معلوم است که چه چیزی قانونی است، چه غیرقانونی - البته این موضوع بحث است. اما برای درک یکدیگر، برای درک این نکات و مشکلات، گفت‌وگو لازم است. بدون گفت‌وگو حل حتی یک مساله به هیچ‌وجه غیرممکن است. بنابراین، من تصور می‌کنم که می‌توانم در نگرانی‌های امارات متحده عربی و عربستان سعودی سهیم باشم، اما فقط این کشورها خودشان می‌توانند مشکلات موجود بین دو کشور را برطرف کنند. در مورد روسیه باید گفت، ما برای ایجاد شرایط لازم برای چنین پویایی‌های مثبت، همه کار انجام خواهیم داد. روسیه روابط خوبی با ایران و روابط بسیار خوبی با دوستان عربی ما دارد.» در همین زمان، رییس‌جمهور روسیه در مورد لزوم میانجیگری بین ایران و عربستان سعودی برای حل مشکلات موجود ابراز تردید کرد. او گفت: «نقش واسطه‌گر بسیار سپاسگزار نیست. من فکر می‌کنم که شرکای ما نه در ایران و نه در عربستان سعودی نیازی به وساطت ندارند. » پوتین در مصاحبه با روزنامه‌نگاران عربی خاطرنشان کرد: «تضادها بین ایران و اسراییل، ایران و امریکا وجود دارد که باید آنها را با یافتن راه‌حل‌ها برطرف کرد.» البته گفت‌وگوها بین سران فدراسیون روسیه، عربستان و امارات در مورد مسائل ایران، در راستای مصاحبه اخیر پوتین با رسانه‌های کشورهای عرب صورت گرفت.

مسلما سوریه مساله مهمی در گفت‌وگوهای سران روسیه و دو کشور عرب بود و موضع مسکو همواره با دیدگاه ریاض و ابوظبی کاملاً مطابقت نداشت. بر هیچ کس پوشیده نیست که برای عربستان و سایر کشورهای عرب و اسراییل، مشکل اصلی - حضور نظامی ایران در سوریه است. احتمالا این هم یکی از موضوع‌های گفت‌وگو بین پوتین و هم صحبت‌های سعودی وی بوده است. در همین زمان، در ریاض، بیانیه اخیر پوتین درباره لزوم خروج تمام نیروهای خارجی ازسوریه را مثبت ارزیابی کردند. پوتین در بیانیه یاد شده اظهار داشت که این امر در مورد همه کشورها صدق می‌کند. رهبر روسیه خاطرنشان کرد که وی بارها در مورد این موضوع «هم با شرکای ایرانی و هم با ترک‌ها» و همچنین با امریکایی‌ها بحث کرده است.

پوتین افزود: هر گاه سوریه درباره بدرد نخور بودن حضور روسیه در خاک سوریه اعلام کند، روسیه نیز این کشور را ترک خواهد کرد. در هر دو ریاض و ابوظبی، ولادیمیر پوتین سعی داشت تا هم‌صحبت‌های عرب را متقاعد کند که شرکت آنها در بازسازی سوریه ویران شده در جریان جنگ لازم و ضروری است. مسکو همچنین به عادی‌سازی کامل روابط عربستان - سوریه و امارات - سوریه و همچنین احیای عضویت دمشق در جامعه کشورهای عرب علاقه‌مند است.

در جریان دیدار ولادیمیر پوتین، نکات غیر منتظره در مذاکرات، توسط رییس‌جمهور ترکیه اردوغان وارد شد که عملیات نظامی «چشمه صلح» را در شمال شرقی سوریه علیه کردهای سوری آغاز کرد. کرملین از حمله ترکیه به سوریه نگران شده و بیم آن دارد که این امر ممکن است منجر به عقیم گذاشتن اولین جلسه کمیته قانون اساسی سوریه شود که قرار است در 30 اکتبر در ژنو برگزار شود. همچنین ممکن است نقش روند سه‌جانبه آستانه (روسیه، ایران، ترکیه) کم‌ارزش شود. برای گفت‌وگو با رییس‌جمهور روسیه در مورد عملیات نظامی ترکیه در سوریه، رییس‌جمهور اردوغان برای 22 اکتبر به سوچی دعوت شده است. نضال السبع دانشمند علوم سیاسی لبنان، اظهار داشت: «نقش موثری که روسیه در پایان دادن به خونریزی در سوریه ایفا کرده است، آن را به یک بازیگر اصلی در عرصه منطقه تبدیل کرده است که قادر به حل مشکلات دشوار است...» «اول، روسیه که با موفقیت با عربستان سعودی و ایران همکاری می‌کند، می‌تواند در کاهش تنش‌ها در خلیج فارس سهم تعیین‌کننده‌ای ادا کند. ثانیا، مسکو که گفت‌وگوی سطح بالایی با ریاض و تهران دارد، می‌تواند به پایان دادن هر چه زودتر درگیری طولانی شده در یمن کمک کند.  در مورد خلیج فارس باید گفت که روسیه اخیرا نظریه امنیت جمعی را در حوزه خلیج فارس مطرح کرده است که هدف آن کاهش خطر جنگ در منطقه است. این پیشنهاد جدید روسیه به وضوح نشان‌دهنده هدف اصلی بلندمدت - ایجاد سازمان امنیت و همکاری در خلیج فارس است. این ابتکار توسط رییس‌جمهور پوتین در ریاض و ابوظبی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. علاوه بر این، بسیاری از نکات این نظریه برای کل منطقه خاورمیانه قابل قبول است، به عنوان پایه‌ای برای بحث و گفت‌وگو با هدف ایجاد اصول مشترک و جامع برای تضمین امنیت جمعی در خاورمیانه.

در پایان، ضمن جمع‌بندی نتایج سفر رییس‌جمهور پوتین به عربستان سعودی و امارات متحده عربی، یکی از کانال‌های تلویزیونی برجسته امریکا را نقل می‌کنیم. سی‌ان‌ان دیدار‌ها در ریاض و ابوظبی را پیروزی خواند. به گفته سی‌ان‌ان این سفر به یک کودتای دیپلماتیک تبدیل شده و رییس‌جمهور پوتین را در مرکز ژئوپلیتیک منطقه قرار داد. این تلویزیون، روسیه را «ابرقدرت نوظهور خاورمیانه» نامید.

منبع:   اسپوتنیک