بحران اسراف دارویی

مدتهاست در برخی اظهار نظرهای مقامات کشور شنیده می شود که ایران دارای رتبه بالای مصرف دارو در بین کشورهاست. اینکه «در زمینه مصرف دارو ایران جزو 20 کشور نخست دنیاست»، «ایران در آسیا پس از چین مقام دوم مصرف دارو را دارد»، «سرانة مصرف دارو در ایران 3 برابر استاندارد جهانی است» تنها چند نمونه از اظهارنظرهایی است که درباره سرانه مصرف دارو میان ایرانی‌ها مطرح می‌شود اما این اظهارات چقدر صحت دارد؟ آیا واقعا میزان مصرف دارو میان مردم ایران نسبت به سایر کشورها بالاست؟

بر اساس استراتژی های ۱۲گانه سازمان جهانی بهداشت،‌ کشورهای در حال توسعه حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد و جوامع توسعه یافته ۱۰ تا ۲۰ درصد از بودجه سلامت خود را به دارو اختصاص می دهند، درحالی که مخارج دارویی در کشورهای توسعه یافته ۱/۵ دهم درصد از GDP است حال آنکه در کشورهای درحال توسعه، تقریبا ۹ دهم درصد از تولید ناخالص داخلی به تجویز غیرمنطقی دارو اختصاص می یابد. این آمار در حالی است که روز گذشته، ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت، اعلام کرد که  در سال 1397، حدود ۲۳ هزار میلیارد تومان دارو در کشور مصرف شده و ۱۷ درصد از کل هزینه های سلامت مردم مربوط به دارو است. این وضعیت در حالی است که آمارهای سازمان جهانی بهداشت هم حکایت از آن دارد که سرانه مصرف داروهای تزریقی در ایران با رقمی معادل 11.4حدود چهار برابر جوامع توسعه‌یافته بوده و از سوی دیگر میانگین اقلام دارویی که در دنیا تجویز می‌شود حدود۲ قلم در هرنسخه است حال آنکه در ایران به طور میانگین ۳تا ۶ قلم عنوان شده است. با وجود این مسئولان حوزه سلامت کشور معتقدند این آمار و ارقام درباره تمام داروها درست نیست و باید تفکیک قائل شد اما در مقابل کارشناسان دارو میزان مصرف دارو در ایران را بحرانی می‌دانند.

    مصرف دارو در ایران متعادل نیست

آمار و ارقامی که معاون کل وزارت بهداشت روز گذشته اعلام کرد در حالی است که چندی پیش محمدرضا شانه‌ساز، رییس سازمان غذا و دارو، سرانه دارویی در ایران را  ۵۳ دلار اعلام کرده که باید این عدد منطقی شود و شکل مصرف دارو مورد بازنگری قرار گیرد. او با تاکید بر این موضوع که میزان مصرف دارو در ایران متعادل نیست گفت:‌ مردم برخی دارو‌های ضروری را مصرف نمی‌کنند، اما در مقابل، برخی دارو‌ها را بیش از حد مصرف می‌کنند. دو میلیون بیمار مبتلا به فشار خون را در طرح ملی بسیج فشار خون شناسایی کردیم که باید دارو مصرف می‌کردند، اما هیچ کدام از آن‌ها تا به حال داروی فشار خون استفاده نکرده بودند؛ همچنین سرانه مصرف دارو‌های کاهنده چربی و قندخون نیز در ایران پایین است. ایرانیان به میزان زیادی آنتی‌بیوتیک و مسکن مصرف می‌کنند که این میزان مصرف، منطقی نیست. بالا بودن مصرف آنتی بیوتیک به عنوان داروی موردعلاقه ایرانی‌ها در حالی است که شهریور امسال هم مدیرکل دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده های سلامت سازمان غذا و دارو درباره این موضوع گفت: بر اساس نتایج بررسی های صورت گرفته در مورد مصرف آنتی بیوتیک ها، ایران در صدر مصرف سرانه این دارو در بین بسیاری از کشورها قرار دارد و زنگ خطر میزان مصرف آن در کشور به صدا درآمده است. مهرناز خیراندیش با اشاره به اینکه میزان مصرف دارو در ایران نسبت به کشورهای منطقه بیشتر است، افزود: این درحالی است که سرانه مصرف دارو در برخی از بیماری‌های غیرواگیر در کشور به نسبت دنیا کمتر است. در مورد مصرف سرانه آنتی بیوتیک ها در صدر جدول قرار داریم و البته در مورد برخی از داروها نیز میزان مصرف سرانه بسیار کمتر است. به طور مثال بررسی های صورت گرفته در سال ۹۶ و مقایسه آن با سایر کشورها نشان می دهد که مصرف سرانه آلبومین "یکی از داروهای پروتئینی" به عنوان یکی از داروهای پرهزینه بیمارستانی در ایران به نسبت سایر کشورها کمتر است و این در حالی است که نیاز به اصلاح در اندیکاسیون های مصرفی این دارو در کشور و استفاده از پروتکل درمانی آن، ضروری است.

    بالا بودن خرید دارو به معنای افزایش مصرف نیست

اظهارات مسئولان حوزه سلامت کشور در حالی است که کارشناسان دارو تحلیل‌های متفاوتی از میزان سرانه مصرف دارو میان ایرانی‌ها و همچنین دلایل بالا بودن آن ارائه می‌کنند. محسن روشن‌بین، استراتژیست دارویی درباره این موضوع بیان کرد: آمارهای ارائه شده درباره میزان مصرف دارو در ایران قابل تایید است اما به صورت جنرال بوده و کل سبد دارایی کشور را شامل می شود. اگرچه داروهای دیابت و کنترل فشارخون را کمتر از استانداردهای جهانی، مصرف می کنیم ولی در مجموع خرید داروی ایرانی ها  بیش از ۲/۸ دهم سرانه خرید دارو در دنیاست. این مسئله در میان خانواده ها به راحتی قابل مشاهده است درحالی که هیچ کجای دنیا اینگونه نیست و افراد تا زمانی که بیمار نشوند، دارو خریداری نمی کنند.  منازل ایرانی ها پر از داروست، داروهایی که صرفا باید با نسخه تهیه شود، بخشی از آن مربوط به این است که ما دوره درمانمان را کامل نکرده و یا به چند پزشک مختلف برای یک بیماری مشخص مراجعه می کنیم و هر پزشکی، داروی خود را تجویز می کند و داروی پزشک قبلی در قفسه منازل می ماند.

او افزود:‌ آنچه خریداری می شود را میزان مصرف می‌دانیم درحالی که واقعیت امر این است که آنچه خریداری می شود، به طور کامل مصرف نخواهد شد، کما اینکه در هر خانه ای، کارتنی از داروهای باقی مانده وجود دارد. بنابراین ایرانی ها بیشتر از نرم و استانداردهای جهانی دارو خریداری می کنند و این امر به صورت کلی است یعنی اگر شما نگاه بکنید، هر فرد روزانه بیش از یک تا ۱/۵ واحد دارو را خریداری می کند اما در سایرکشورهای جهان اینگونه نیست. اگر به نسبت سرانه جمعیت کشور نگاه کنیم، ما سالانه بیش از سه یا چهار میلیارد واحد دارویی مصرف می کنیم و این عدد در سال‌های مختلف متفاوت بوده و بعد از اجرای طرح تحول سلامت، افزایش تقریبا ۲۵ درصدی در مصرف و یا خرید دارو داشته ایم.

این استراتژیست دارویی تاکید می کند: مصرف ما در برخی اقلام دارویی، بی رویه است، از جمله در مصرف آنتی بیوتیک ها و مسکن ها، درهیچ کجای دنیا به اندازه کشور ما آنتی بیوتیک مصرف نمی شود که علت های مختلفی در این زمینه ذکر می شود، یکی از مهم‌ترین علت های آن، ارزان بودن قیمت دارو در ایران است و به عبارت دیگر دارو آن ارزشی را که باید در نزد مصرف کننده ندارد. بحث دومی که وجود دارد، خرید بدون نسخه است، برخی داروها، اصطلاحا بدون نسخه اند که این امر موجب افزایش مصرف می شود.

روشن‌بین درباره علت بروز چنین وضعیتی گفت: پزشکان جهان به طور متوسط در یک نسخه ۲ تا 3 قلم دارو می‌نویسند اما در ایران بیش از این اعداد است اما پزشکان به تنهایی مقصر نیستند. ما باید واقع‌گرا باشیم، وقتی می گوییم فرهنگ سلامت در کشور مشکل دارد، این فرهنگ هم دامن بیمار و هم دامن پزشک و تمام نهادهای سلامت محور را می گیرد، اگر بیماری نزد پزشک برود و برای بهبود بیماری اش یک یا دو قلم تجویز شود، تصور می کند که پزشک درمان دردش را بلد نبوده است. فرهنگ درستی در حوزه سلامت وجود ندارد به همین علت ریخت و پاش زیادی وجود دارد و این امر از لحاظ اقتصادی، لطمه بزرگی به کشور زده است. از طرفی مسمومیت های دارویی را شاهد هستیم که خیلی از این ها حتی گزارش نمی شود و این مسمومیت ها به واسطه مصرف توام داروهایی است که با یکدیگر تداخل دارند چرا که فرد برای درمان یک بیماری به چند پزشک مراجعه می کند و همین امر، مصرف دارو را افزایش داده و این مصرف الزاما به معنای خوردن و استفاده از دارو نیست بلکه به معنای خرید آن است.