خرید آینده، ریسک گذشته
گروه بورس| سمیرا ابراهیمی|
پوشش ریسک همواره به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی سرمایه‌گذاران مطرح می‌شود. موضوع پوشش ریسک ارتباط مستقیم به دو عامل فضاب اقتصادی و ابزارهای معاملاتی بازارهای مالی دارد. طبعا هرچقدر که اقتصاد کشوری باثبات‌تر باشد، پوشش ریسک برای سرمایه‌گذاران فعال در ان کشور نیز راحت‌تر است و اگر در کنار این فضای آرام و با ثبات، ابزارهای پوشش ریسک نظیر مشتقات، اختیارها، جایگزینی (سوآپ) و امثالهم باشد، می‌توان فضای امن‌تری برای ورود سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه ایجاد کرد.
اما اگر بخواهیم که این موضوع را در فضای اقتصادی آشفته ایران که البته این روزها، نسبت به سال‌های 97 و 96، بطور نسبی آرامش بیشتری دارد، بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که اساسا ابزارهای پوشش ریسک، هنوز راه زیادی دارند تا برای سرمایه‌گذاران به یک ابزار دم دستی معاملاتی تبدیل شوند.
برای درک بهتر این مطلب، ابتدا بهتر است که با ریسک‌های فضای اقتصادی و بطور کلی تمام ریسک‌های مربوط به بازار سرمایه نگاهی بیندازیم.
همه ریسک از نمای نزدیک
اولین ریسکی که سرمایه‌گذار بازار سرمایه را تهدید می‌کند، ریسک نرخ سود است. حافظه تاریخی این بازار، در خاطر دارد که در سال 92، پس از افت یک‌شبه بازار سهام، به دلیل بالا بودن نرخ سود بانکی بطورناگهانی همه پول بازار سهام به سمت بانک‌ها کوچ کرد. هرچند اکنون نرخ سود بانکی تعدیل شده و کنترل می‌شود، اما ابزارهای درآمد ثابت (اوراق بدهی و مشارکت) در ذیل بازار سرمایه وجود دارند و طبعا نیم نگاهی از سرمایه‌گذاران بازار سهام را همواره به سوی خود جذب می‌کنند.
حال اگر فرض کنیم که یک سرمایه‌گذار قرار باشد بین خرید اوراق مشارکت با نرخ سود ثابت ۲۰ درصد و خرید سهام با بازده مورد انتظار ۳۰ درصد، یک گزینه را انتخاب کند، اگـر تمایل به پذیرش ریسک داشته باشد، احتمالاً سهام را انتخاب می‌کند، زیرا انتظار دارد که بازدهی بیشتری کسب کند، اما اگر بانک مرکزی تصمیم بگیرد نرخ سود اوراق مشارکت را از ۲۰ درصد به ۳۰ درصد افزایش دهد. در این صورت، چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ در حالی که فردی با پذیرش ریسک و خرید سهام، انتظار دارید ۳۰ درصد بازدهی به دست آورد، فرد دیگری بدون آنکه ریسکی متحمل شود، می‌تواند اقدام به خرید اوراق مشارکت جدید کند و همان ۳۰ درصد بازدهی را، البته به صورت تضمین شده به دست آورد. در این حالت، واقع با ریسکی به نام ریسک نرخ سود بر بازار سایه می‌افکند که مانند آنچه در سال 92 رخ داد (البته برای افزایش سود سپرده بانکی تضمینی)، سرمایه‌ها ار از بازار سهام خارج می‌کند و حتی دیگر انتظار سود 30 درصدی برای سهام را نیز دور از ذهن خواهد کرد.
ریسک تورم، دیگر ریسک این بازار است که به سادگی بیان می‌کند که اگر فردی، بازده سالانه سرمایه‌گذاری خود ار کمتر از نرخ تورم داشته باشد، درگیر این ریسک شده و در واقع زیان کرده است. موضوع دیگر، ریسک نـرخ ارز است که نوسانات شدید آن همواره برای سرمایه‌گذاران، به خصوص آن دسته از سرمایه‌گذارانی که به برای سفته بازی به این بازار نمی‌آیند، سخت و زیان‌آور است. این موضوع به صورت مستقیم بر وضعیت سودآوری شرکت‌ها تأثیر می‌گذارد، زیرا هزینه واردات مواد اولیه برای شرکت‌ها، به خصوص آنهایی که بازار داخلی دارند و نمی‌توانند از صادرات با نرخ ارز جدید بهره مند شوند، تاثیر منفی دارد.
ریسک سیاسی نیز که نقل و نبات بازار سرمایه ایران است و هر بار که یک خبر سیاسی خوب یا بد می‌آید، از چند روز قبل و تا چند روز بعد از خبر، بازار دستخوش نوسان می‌شود. بخشی از این نوسان، به دلیل تاثیرگذاری بر بازارها و اقتصاد کشور در بازار ایجاد می‌شود و بخش عمده‌ای نیز به دلیل رفتار توده وار و هیجان زده احساساتی سرمایه‌گذاران است که در ذهن خود، اثر یک رویداد سیاسی را بیش از حد اقتصادی قلمداد می‌کنند.
چاره چیست؟
چاره غلبه بر این ریسک‌ها، قدمتی به اندازه قدمت بازار سرمایه در جهان دارد. به هر حال ابزارهای نظیر ابزارهای آتی، اختیار‌های معاملات و خدیر و فروش استقراضی، برای پوشش ریسک حضور دارند. ابزار آتی بطور خلاصه به معنی خرید و فروش آینده است. هعم اکنون در بورس کالای ایران خرید وفروش آتی برای چند کالای کشاورزی صورت می‌گیرد. قرارداد آتی به معنی آن است که اکنون اقدام به خرید کالایی می‌شود اما تصمیم بر تحویل کالا در حال حاضر وجود ندارد و در یک بازه زمانی مشخص پس از قرارداد، تحویل انجام می‌شود.
البته اوراق قراردادهای آتی، قابلیات خرید و فروش در بازار ثانویه را نیز دارند که این موضوع باعث می‌شود معامله گران آتی، وارد میدان شوند و جذابیت این بازار را بالا ببرند.
در این صورت، ریسک معاملات به خصوص برای مصرف‌کننده نهایی و تولید‌کننده اولیه، کم می‌شود زیرا بازار فروش ایجاد شده، همچنین به دلیل افزایش پله‌ای قیمت تا روز سررسید، بسیاری از افراد ریسک‌های سایر معاملات خود را از این طریق پوشش می‌دهند. در این قرارداد طرفین متعهد به تحویل کالا و پرداخت وجه آن در تاریخ مشخصی در آینده هستند وبرای تضمین انجام تعهد باید خریدار و فروشنده هر کدام مبلغی را نزد شخص امینی (بورس کالا) قرار دهند. این نوع معامله برای کسانی که قصد دارند ریسک خود را کم کنند بسیار مناسب است مثل کشاورزان و تولیدکنندگان موادغذایی.کشاورز می‌خواهد مطمئن شود در فصل برداشت محصول از نوسان قیمت در امان باشد و کارخانه هم برای برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی نیاز دارد مقدار و قیمت خریدهای آینده خود را مشخص کند.
اختیار معامله‌ها، ابزارهای پوشش ریسک دیگری هستند که هم‌اکنون در بازار سهام و بورس کالای ایران فعال هستند. اوراق اختیار معامله فرآیند معاملاتی اوراق اختیار معامله شبیه به معاملات پیمان آتی دارد، به این صورت که در ابتدا سرمایه‌گذار از کارگزار خود می‌خواهد که سفارش خرید یا فروش حجم معینی از اوراق اختیار خرید یا فروش را با سررسید مشخص و قیمت توافقی به اجرا در آورد. کارگزار این کار را انجام و برای نماینده خود در بورس ارسال کرده، سپس معاملات در سـکوی معـاملاتی از طریـق حراج حضوری با سیستم اطلاعات باز انجام می‌شود. در این معامله، به محض توافـق روی قیمـت اوراق در سـکوی معـاملاتی، طرفین به صورت الکترونیکی جزییات معامله را برای اتاق پایاپای ارسال می‌کنند.
ایـن اتاق معاملات را به دو بخش خرید و فروش تقسیم و برای هر معامله، نقش طـرف مقابـل را یا فاش می‌کند. اختیار معامله در زمانی که خریدار تحلیل می‌کند که در زمان سررسید، ممکن است قیمت کالای مورد نظر کم شود، به عنوان اختیار فروش و در زمانی که سایر معامله‌گران تحلیل می‌کنند که در ماه‌های دیگر ممکن است کالای مورد نظر افزایش قیمت داشته باشد، به صورت اختیار خرید تجلی خود را در بازار سرمایه نشان می‌دهد.
قراردادهای جایگزینی یا سوآپ نیز نوع دیگری از ابزارهای معاملاتی پوشش ریسک است که البته هنوز در بازار سرمایه ایران وارد نشده است. سوآپ، قراردادی مالی است که یک طرف قرارداد را متعهـد می‌سـازد تـا مجموعه‌ای از پرداخت‌های متعلق به خـود را بـا مجموعـه‌ای از پرداخـت‌های متعلق به دیگری معاوضه یا سوآپ کند.
