نشانه‌های تغییرات عمیق اجتماعی در عربستان
میدل ایست‌نیوز|
یک مقام عربستانی جوان می‌گوید: «ولیعهد مثل یک قطار است که باسرعت خیلی زیاد یک مسیر را در دل بیابان پیش می‌رود، شاید خودش می‌داند کجا می‌رود، اما ما نمی‌دانیم، مطمئن هم نیستیم که بخواهیم به آنجا برویم. اما می‌دانیم که دو گزینه داریم: یا از قطار پیاده شویم و در وسط بیابان بمانیم، یا بمانیم و دعا کنیم که به سلامت برسیم». «محمد بن سلمان»، ولیعهد عربستان، در دوره زمامداری خود با سرعت زیاد در حال انجام تغییرات است. محور اقدامات وی اقتصادی است، اما سیاست‌های او به تغییرات اجتماعی عمیق در عربستان که از مدتی پیش آغاز شده بود سرعت بخشیده است. این تغییرات باعث تغییر تعهدهای اجتماعی عربستانی‌ها و تغییر نحوه ارتباط و پیوندهای آنها شده است. با اینکه برای بسیاری از عربستانی‌ها هنوز هویت قبیله‌ای خود را حفظ کرده‌اند، اما این وضعیت دچار تحولات بزرگ شده است. روابط فامیلی در سال‌های اخیر تضعیف شده، چون دولت نقش پررنگ‌تری در زندگی اجتماعی مردم بر عهده گرفته است. تغییرات اقتصادی شبکه‌های وابستگی در عربستان را به هم زده و جهش در قیمت نفت میان سال‌های 2013-2003 باعث شده که حمایت‌های دولتی افزایش یابد و بهبود رفاه باعث کاهش وابستگی عربستانی‌ها به شبکه‌های وابستگی قبیله‌ای و خانوادگی شده است. با اینکه در سال‌های اخیر عربستان شهروندانش را به کاهش مصرف تشویق کرده و یارانه‌ها را کاهش داده، اما باز هم شبکه‌های وابستگی خانوادگی نتوانسته نقش سابق خود را بازیابد. رقابت بر سر شهرنشینی باعث تضعیف شبکه‌های روابط سنتی شده و بسیاری از خانواده‌ها برای زندگی به مجتمع‌های مسکونی بزرگ اطراف شهرها که دولت ساخته رفته‌اند.
در سال 1950، از هر 5 عربستانی 4 نفر در مناطق روستایی زندگی می‌کردند، امروز این آمار به 1 نفر از هر 6 نفر رسیده است. با افزایش جمعیت شهری، قیمت مسکن در شهرها افزایش یافته و خرید ساختمان‌هایی که همه افراد خانواده در آن زندگی کنند منحصر به طبقه‌ای بسیار ثروتمند شده است. سیاست‌های جمعیتی دولت باعث افزایش فاصله میان خانواده‌ها و تضعیف هویت‌های محله‌ای و قبیله‌ای شده و همسبتگی اجتماعی را تغییر داده است. شاهد این وضعیت افزایش آمار ازدواج با افراد خارج از قبیله است. با اینکه فناوری، ارتباط افراد را تسهیل کرده، اما بسیاری ازعربستانی‌ها احساس می‌کنند که این فناوری باعث دور شدن آنها از همدیگر شده است. از سوی دیگر، همین فناوری باعث شده که افراد بتوانند شبکه‌های روابط تازه‌تری بسازند و با کسانی مرتبط شوند که در چارچوب قبیله ارتباط با آنها آسان نبود. بسیاری از این تغییرات از مدت‌ها پیش آغاز شده بود، اما دولت عربستان با قاطعیت بیشتر در این موضوع وبرای شدت بخشیدن به آن مداخله می‌کند. دولت البته در پی از میان بردن شبکه‌های قبیله‌ای نیست، اما با همه توان می‌کوشد که سلطه خود را بر آنها تحمیل کند. مثلا تعیین نمایندگان وزارت کشور در قبایل سیاسی‌تر از قبل شده و معمولا از میان مدعیان رقابت با رهبران قبایل تعیین می‌شود. این کار باعث می‌شود که داخل قبیله مرکز قدرتی ایجاد شود که کاملا تابع دولت است و این قدرت قبیله را به عنوان ناظر مستقل عملکرد دولت تضعیف می‌کند. یکی از کارکردهای قبیله تأمین برخی هزینه‌های بالا، مانند هزینه ازدواج افراد فقیر یا پرداخت دیه است. موضوعی که باز در زندگی جدید مردم عربستان کم فروغ شده است. عربستانی‌ها متوجه شده‌اند که پس از تضعیف هویت‌هایی محلی، دولت تلاشی گسترده برای ایجاد هویتی ملی را آغاز کرده و در این میان می‌کوشد که هویت‌های بزرگ‌تر مانند هویت اسلامی یا هویت‌های قومی را هم تضعیف کند. دولت در این راستا دست به تغییراتی در کتاب‌های درسی ابتدایی زده و در آن انتظارات متقابل دولت و شهروندان از یکدیگر پرداخته است. فضای سیاسی استبدادی که در سال‌های اخیر تقویت هم شده باعث تضعیف شبکه‌های حمایتی سنتی شده و وحشت از سرکوب را به جای اعتماد و تعامل با دولت نشانده است. یک فعال عربستانی تأکید می‌کند که اگر بازداشت شود، انتظار ندارد که خانواده یا قبیله‌اش به یاری او برخیزند، چون آنها هم در معرض خطراتی بزرگ خواهند بود. این یعنی در این فضای سیاسی تازه سرمایه اجتماعی کاسته شده و افراد امیدی به حمایت ازجانب همبستگان خود ندارند. با این همه نباید در ارزیابی تغییرات اجتماعی در عربستان مبالغه کرد. هنوز خانواده واحد اجتماعی اصلی در جامعه است و هنوز جوانان احساس مسوولیت سنگینی درقبال والدین و بستگان خود احساس می‌کنند. ازدواج‌هایی که خانواده درباره آنها تصمیم می‌گیرد هم هرچند کمتر شده اما همچنان بسیار رایج است. همچنان بسیاری از شهروندان عربستانی پس از پایان تحصیلات خود در خارج به کشورشان برمی‌گردند. این یعنی که روابط خانوادگی همچنان قدرتمند است و افراد ترجیح می‌دهند در کنار خانواده خود باشند.
با وجود همه تغییرات، عربستانی‌ها بارها نشان داده‌اند که بسیار محافظه‌کار هستند و شبکه‌های وابستگی سنتی همچنان می‌کوشد که در حل مشکلات کشور سهیم شود. عربستانی‌ها معتقدند که اصلاحات محمد بن سلمان باعث تضعیف این شبکه‌ها شده و می‌گویند که دولت باید کمک کند که جامعه با این اصلاحات دشوار همراه و همدل شود. چیزی که در تلاش‌های دولت اثری از آن دیده نمی‌شود.
