چرا گنبد مسجد ثبت جهانی «شیخ لطف‌الله» دو رنگ شد؟
مدیر پایگاه میراث جهانی میدان نقش جهان درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و دو رنگ شدن گنبد توضیحاتی را به مناسبت هفته پژوهش در یک نشست تخصصی ارایه کرد. فریبا خطابخش مدیر پایگاه میراث جهانی میدان نقش جهان بیان کرد: از مهم‌ترین آسیب‌های کاشی کاری مسجد لطف‌الله می‌توان عوامل جوی، نفوذ آب باران‌های فصلی، رطوبت نزولی و تغییرات دما در فصول مختلف سال در گذر زمان را برشمرد که باعث فرسایش شدید زیرسازی گنبد، عدم چسبندگی ملات، شسته شدن برکشی کاشیکاری و در نهایت طبله شدن و نشست‌های موضعی و ایجاد ناهمواری در سطح گنبد شده است. خطابخش افزود: اهم آسیب‌های وارده از این قرار است: از بین رفتن کامل ملات بین تزئینات کاشی کاری‌های معرق و تزئینات آجری زمینه و حرکت آنها به سمت پایین و چین خوردگی در بیشتر قسمت‌ها، فرسودگی زیرسازی و فرسایش کامل ملات پایین کاشی‌ها و جدا شدن تزئینات کاشی معرق و تزئینات آجر معرق زمینه از بستر، تخریب لعاب برخی از تزئینات کاشی معرق در اثر یخ‌زدگی و عوامل بیولوژیکی، فرسودگی کامل چوب‌های چنار مشته گنبد، فرسودگی کامل بندهای تزئینات آجر کاری زیرین گنبد، ایجاد نشست و موج در سطوح گنبد و طبله شدن قسمت‌هایی از سطح لعاب کاشی‌ها. خطابخش اظهار داشت: با عنایت به آسیب‌ها و فرسایش شدید تزئینات کاشی کاری و ریزش در برخی نواحی، کارشناسان و همکاران متخصص مرمت پایگاه میراث جهانی میدان نقش جهان و اداره کل استان پس از بازدید میدانی و بررسی فنی موضوع در کمیته فنی تزئینات تصمیم به مرمت کاشی کاری گنبد کردند. از این رو با توجه به تأمین و تخصیص اعتبارات این پروژه و با زمان‌بندی مناسب، با آغاز عملیات اجرایی به صورت مرحله‌ای موافقت شد. پس از طی تشریفات قانونی انتخاب پیمانکار و انعقاد قرارداد موضوع پیمان عملیات اجرایی مرمت کاشیکاری گنبد از اواسط تیر سال جاری آغاز شد. در گام نخست طرح کاشی‌ها به صورت دستی، گرته‌برداری و شماره‌گذاری و جمع‌آوری شده و همزمان به روش علمی روز (اسکن لیزر) و روش سنتی قوس گنبد مستند نگاری شد. در حقیقت این اقدام مهم‌ترین بخش عملیات مستند‌سازی و مستند نگاری مرمت کاشی گنبد محسوب می‌شود. وی یادآور شد: تغییر رنگ کاشیهای مرمت شده که روشن‌تر به نظر می‌رسد با بخش‌های مرمت نشده که تیره‌تر هستند به چند عامل بستگی دارد. یکی اینکه به دلیل خالی شدن بند کاشی‌ها (آب شستگی) در فصول بارندگی، آب به داخل خاک و نخاله زیر کاشی‌ها نفوذ کرده و ضمن نفوذ گل به داخل آجرهای کرم رنگ از لحاظ بصری باعث اختلاف رنگ آجرهای کرم می‌شود. که در واقع می‌توان آن را عامل اصلی این تفاوت رنگ دانست. در حالی که بخش بندکشی شده مانع نفوذ رطوبت به زیر کاشی‌ها می‌شود. دوم پاکسازی دوده و شستشوی کاشیهای بخش مرمت شده است که از دیگر عوامل اختلاف رنگ بخش مرمت شده با بخش‌های دیگر است. ریختن دوغاب نهایی گچ روی کاشی‌ها عامل دیگر تفاوت رنگ است که البته تأثیر زیادی بر سفید شدن کاشی‌ها نداشته زیرا به مرور زمان گچ‌ها شسته شده و کاشی به شرایط اولیه خود بازگشته است. خطابخش گفت: با توجه به واچیدن، تمیزکاری، مرمت و دوباره چیدن کاشیهای ترْک اشاره شده در سطح گنبد، اختلاف رنگ سطح مرمت شده با سایر سطوح گنبد که در گام بعدی مرمت خواهند شد، مساله واضح و بدیهی است که انتظار می‌رود با مرمت سایر ترْک‌های گنبد، کلیت آن همسان‌سازی شود. وی افزود: پس از چیدن کاشی‌ها، روی قالب به صورت وارونه و ریختن دوغاب گچ و خاک، کاشیهای معرق از قالب جدا شده و روی گنبد به صورت قطعات جداگانه نصب می‌شود. به دلیل آسیب شدید کاشیهای ترْک‌های طرفین (بخش‌های مرمت نشده) همسان نبودن بخش مرمت شده با بخش‌های جانبی مرمت نشده امری طبیعی است و با سایر بخش‌ها و ترْک‌های گنبد همسان‌سازی کلیت کاشی کاری محقق می‌شود. در این مرحله دو نیم ترْک از شانزده نیم ترْک گنبد مرمت شده است. مرمت ۱۴ نیم ترْک در دستور کار قرار گرفته است. نصب داربست فاز دوم عملیات مرمت کاشی کاری گنبد در حال اقدام است. به دلیل کمبود اعتبارات برای انعقادقرارداد ادامه کار و تعجیل پیمانکار و تیم اجرایی در جمع‌آوری زود هنگام داربست و کارگاه اجرایی و در معرض دید قرار دادن گنبد در حال مرمت، متأسفانه سوءبرداشت و شائبه دو رنگ شدن گنبد در نگاه ناظران آن ایجاد کرده است. وی افزود: از سال ۱۳۱۵ تا الان پاکسازی گنبد نشده است. باران‌های اسیدی و گرد و غبار روی سطح کاشی‌ها نفوذ کرده بودند.
