منافع اقتصادی، سیاسی و امنیتی قراردادهای یکپارچه‌سازی
گروه انرژی|
ایران میادین مشترک نفتی و گازی متعددی با کشورهای همسایه خود دارد. اما نحوه مواجهه ایران با این میادین همواره محل بحث بوده است و در حالی که عده‌ای همواره طرفدار همکاری مشترک با همسایگان برای بهره‌برداری از این میادین بوده‌اند، برخی این همکاری‌ها را مخالف منافع ملی ایران تلقی کرده‌اند. در این میان، رابطه ایران با برخی از همسایگان اکنون در مرحله‌ای از تنش قرار دارد که عملا هر نوع همکاری با آنها کمی دور از انتظار به نظر می‌رسد. در عین حال، همکاری بر سر میادین مشترک نفتی با همسایگان دیگری مثل عراق در راستای تثبیت روابط دوستانه ضروری به نظر می‌رسد. مرکز پژوهش‌های مجلس اخیرا در گزارشی به بررسی قراردادهای یکپارچه‌سازی و منافع حاصل از آن با محوریت میادین مشرک نفتی با کشور عراق پرداخته و به این نتیجه رسیده است که این نوع قراردادها علاوه بر کاهش هزینه‌های استخراج برای دو طرف، عوایدی مثل بهبود تصویر سیاسی ایران در مجامع بین‌المللی، احراز از افزایش تنش با همسایه غربی و رعایت بهتر ملاحظات زیست‌محیطی در این میادین را به همراه دارد.
به گزارش مرکز پژوهش‌ها، در بحث همکاری در توسعه میادین هیدروکربوری مشترک با کشورهای همسایه، مسائل متعددی مانند ضرورت همکاری، نوع و اندازه میادین منتخب برای همکاری، شرایط همکاری، چگونگی تقسیم عواید، حاکمیت میادین مشترک در صورت همکاری و غیره وجود دارند. وجود دو دیدگاه مختلف در مورد این مسائل بین مسوولان باعث شده که در مورد همکاری کشورها در این میادین، توافق جامعی صورت نگیرد.
دیدگاه اول بیان می‌دارد که همکاری با کشورهای همسایه در توسعه میادین هیدروکربوری مشترک در شرایط موجود ایران به دلایل اقتصادی، سیاسی و امنیتی یک ضرورت محسوب می‌شود و در صورت همکاری در این میادین کشورهای درگیر می‌توانند مسائل عمومی و فنی مربوط به آن را با استفاده از روش‌های بین‌المللی موجود حل و فصل کنند. اما صاحبان دیدگاه دوم بر این باورند که همکاری در میادین مشترک با همسایگان، کشور را بیشتر وابسته کرده و امنیت ملی و حاکمیت ایران نسبت به این میادین را به مخاطره می‌اندازد. همچنین در طولانی‌مدت باعث افزایش تنش بین دو کشور شده و کاهش صرفه اقتصادی میادین مشترک را در پی خواهد داشت.
در این میان در جامعه جهانی چارچوب‌هایی برای این نوع همکاری‌ها وجود دارند که کشورهای متعددی مانند نروژ و انگلیس، نیجریه و گینه استوایی و غیره با استفاده از آنها مسائل مربوط به میادین مشترک خود را حل‌وفصل کرده و نسبت به توسعه مشترک این میادین اقدام کرده‌اند.
در این گزارش آمده است که قراردادی که برای توسعه مشترک این میادین بین دو کشور انعقاد می‌شود به قرارداد یکپارچه‌سازی معروف است. به‌عبارت دیگر یکپارچه‌سازی یک شکل تخصصی از توسعه همکارانه است و قراردادهای یکپارچه‌سازی بین مالکانی منعقد می‌شود که منابع زیرزمینی مشترکی دارند و براساس اصول و قواعدی، بهره‌برداری بهینه از منابع یاد شده توسط شریکان را تسهیل و اداره می‌کند. استفاده از قرارداد یکپارچه‌سازی، از سویی موجب رعایت عدالت میان مالکان شده از سوی دیگر، به دلیل استفاده بهینه از منابع، موجب ارتقای عمر منبع می‌شود.
بر اساس این گزارش، یکپارچه‌سازی میادین مشترک نفت و گاز با کشورهای همسایه همواره از اهمیت‌های همه‌جانبه برخوردار است و میادین مشترک با عراق نیز از این قاعده مستثنا نیستند.
کاهش هزینه‌های بهره‌برداری
گزارش مرکز پژوهش‌ها بیان می‌کند که تجربه‌های همکاری کشورهای شریک در میادین مشترک نشان می‌دهد که بنا به سطح همکاری طرفین و اینکه همکاری در چه مرحله‌ای از توسعه میدان آغاز شود هزینه‌های توسعه و بهره‌برداری به دلیل تجمیع فعالیت‌ها و رفع دوباره‌کاری‌ها بسیار کاهش می‌یابد. در حالی که هزینه‌های توسعه میادین مشترک ایران با عراق میلیاردها دلار برآورد می‌شود رقم صرفه‌جویی قابل توجه خواهد بود.
بهینه شدن عملیات اجرایی توسعه میدان از تخریب یا تغییر غیرضروری در محیط مورد بهره‌برداری جلوگیری می‌کند. این مهم خصوصاً هنگامی که محل بهره‌برداری از نظر ارزش زمین یا مسائل زیست‌محیطی ارزش زیادی دارد توجه بیشتری جلب می‌کند. برای مثال می‌توان به بهره‌برداری در دریا یا بهره‌برداری از میدان مشترک آزادگان بین ایران و عراق در منطقه هورالعظیم که عواقب زیست‌محیطی جدی در پی دارد، اشاره کرد.
مهاجرت سیال از مرزهای کشور یکی از نگرانی‌های عمده وزارت نفت است. در این خصوص باید گفت در مدل‌های همکاری یا برای جلوگیری از مهاجرت سیال چاره‌اندیشی شده است یا این نگرانی به‌طور کلی موضوعیت خود را از دست می‌دهد. تولید صیانتی از مخازن نفتی، بهبود ضریب بازیافت و کنترل آسیب‌ها به مخزن (مورد تأکید در ابلاغیه سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی) نیازمند همکاری شرکا در زمینه توسعه و مدیریت میادین مشترک است.
بهبود تصویر سیاسی کشور
همکاری در میدان‌های مشترک نمودی از بهبود تصویر سیاسی کشور در منطقه و جهان است و کشور را به عنوان کشوری صلح‌دوست و ملتی بالغ که توان حل اختلافات با همسایگان از طریق گفت‌وگو و جلب همکاری دارد معرفی می‌کند و افزایش اعتبار سیاسی کشور زمینه‌ساز تسریع توسعه اقتصادی است. همکاری در روابط بین کشورها معمولا زمینه‌ساز همکاری‌های تازه می‌شود. همکاری با خود همکاری تازه و گسترش روابط می‌آورد. همکاری بر سر میادین مشترک فرصتی برای توسعه همکاری‌ها خصوصا در بخش انرژی بین همسایگان ایجاد می‌کند.
واسطه‌ای برای کاهش تنش‌ها
اختلاف‌ها در مورد میادین مشترک همواره زمینه‌ساز تنش و بعضا درگیری نظامی بین همسایگان بوده است. در مورد میادین مشترک ایران و عراق، در موقعیت فعلی و پس از گشایش‌های اقتصادی که فعالیت‌های عراق در مرزها سرعت خواهد گرفت احتمال ایجاد تنش‌ها بیشتر می‌شود. همکاری در میادین مشترک خطر تنش در مرزها را از بین می‌برد و به صلح جهانی کمک می‌کند.
الگوهای همکاری گسترده بین شرکا به بهبود امنیت انرژی و کاهش آسیب‌پذیری ناشی از خطر تحریم‌های بین‌المللی نیز کمک‌رسان است. مدیریت یکپارچه میادین مشترک اگر شامل مدیریت بازاریابی واحد نیز شود هم از ورود نفت یکسان توسط چند فروشنده به بازار که مخل بازاریابی است جلوگیری می‌کند و هم اعمال تحریم‌ها حداقل در مورد فروش نفت موضوع همکاری را دشوار می‌کند.
حفظ حق حاکمیتی
در قراردادهای یکپارچه‌سازی
در بحث میادین مشترک، اگر مبنا بر بهبود ضریب بازیافت و کاهش هزینه‌های توسعه میادین و در کل افزایش صرفه اقتصادی میدان باشد چاره‌ای جز توسعه مشترک میدان و یکپارچه‌سازی آن نیست. در حقیقت فلسفه توسعه چنین قراردادهایی نیز بر همین اصل استوار است. البته که قراردادهای یکپارچه‌سازی به جز منافع اقتصادی، منافع امنیتی و سیاسی نیز به همراه دارد که اصلی‌ترین نفع در این زمینه‌ها، کاهش تنش‌های موجود و احتمالی آتی است. به‌طورکلی روند تنش‌های بین دو کشور در سایه قراردادهای یکپارچه‌سازی نسبت به قبل کاهشی است و طرح مساله افزایش تنش بعد از انعقاد قرارداد یکپارچه‌سازی کلا منطق این قراردادها را زیر سوال می‌برد. حال آنکه این قراردادها مانند دیگر قراردادهای معمول، بخش حل اختلافات دارد که در صورت ایجاد اختلاف‌هایی، سازوکار آن از قبل پیش‌بینی شده است. با وجود رویه‌های قانونی برای همکاری تحت قوانین عرفی بین‌المللی قوانین بین‌المللی کشورها را در صورت عدم تمایل، مجبور به قبول ایده یکپارچه‌سازی نمی‌کنند. با اینکه در قوانین بین‌المللی الزامی برای همکاری در میادین مشترک برای کشورها وجود ندارد ولی به‌طورکلی، دلایل و انگیزه‌های کافی برای همکاری در توسعه میادین مشترک وجود دارد. موارد متعددی از اجرای قرارداد یکپارچه‌سازی بین کشورها در جامعه بین‌المللی وجود دارد که نشان می‌دهد توافق بر همکاری در میادین هیدروکربوری مشترک منحصر به کشورهای با روابط سیاست خارجی بالا نیست و هر کشوری با سطوح مختلف بلوغ سیاسی قادر به همکاری در این زمینه است. همچنین، همکاری در میادین مشترک به حجم و اندازه و نوع میدان بستگی ندارد و اگر اراده سیاسی برای انجام این نوع همکاری‌ها وجود داشته باشد به آسانی قابل اجرا هستند.
قراردادهای یکپارچه‌سازی در مدل‌های مختلفی قابل اجرا هستند. کشورها بسته به اولویت‌ها، الزامات، قوانین داخلی و محدودیت‌ها می‌توانند بر اساس مدل اجرایی مناسب با یکدیگر همکاری کنند به صورتی که حقی از هیچ‌یک از کشورها ضایع نشود و نیازی به فداکاری هیچ‌یک از کشورها نباشد. حال آنکه در همکاری‌های بین‌المللی بین کشورها، «فداکاری کشورها» معنی و موضوعیت ندارد زیرا کشورها بر اساس منافع ملی خود همکاری می‌کنند. قابل ذکر است که در همه نوع این قراردادها حق حاکمیتی و قضایی کشورها در منطقه یکپارچه‌سازی شده محفوظ باقی می‌ماند.
