چالش بزرگ رقابت‌پذیری صنایع ایران

تعادل| گروه صنعت |

یافته‌های جدید یونیدو (2019) از تحلیل عملکرد رقابت صنعتی کشورها نشان می‌دهد، عملکرد رقابت صنعتی ایران در سال 2017 (1396) با امتیاز 0.062 در میان 150 کشور دنیا درجایگاه 49 قرار گرفته که در مقایسه با سال 2016 که رتبه آن 53 گزارش شده، از درجه رقابت‌پذیری صنعتی بیشتری برخوردار شده است. البته براساس گزارش یونیدو، بیش از 65 درصد محصولات صنعتی ایران در سال 1396، منابع محور یا RB بودند که سهم محصولات با سطح فناوری متوسط و حدود 25.5 درصد و محصولات با سطح فناوری بالا حدود 0.9 واحد درصد بود که این مورد، مهم‌ترین چالش محصولات صنعتی کشور در جهت رقابت‌پذیری بیشتر در بازارهای جهانی به شمارمی رود. همچنین ارزیابی بلندمدت آماره‌های عملکرد رقابت صنعتی در دوره 2017- 1990، حاکی از این است که توسعه صنعتی در ایران از شرایط خوبی برخوردار است، اما در مقایسه نسبی با کشورهای مختلف جهان پسرفت داشتیم. البته براساس داده‌های این تحقیق که از سوی بازوی پژوهشی مجلس منتشر شده، میزان اثرگذاری و نقش آفرینی بخش صنعت ایران در عرصه بین‌المللی را در مجموع افزایشی نشان می‌دهد که البته با فراز و نشیب‌هایی در سال‌های

 1396 - 1395همراه بوده که کاملا متأثر از فشارهای تحریمی و فضاهای باز خارجی مانند پسابرجام بوده است. از سوی دیگر، یافته‌های به دست آمده در عملکرد صنعتی نشانگر این است که وضعیت ایران به کشورهای «قطر و امارات متحده عربی» نزدیک، اما از عربستان سعودی، 12 رتبه پایین‌تر قرار دارد. همچنین براساس این گزارش، «آلمان، ژاپن، چین، کره جنوبی و امریکا» پنج کشور اول در رتبه عملکرد رقابت صنعتی در دنیا محسوب می‌شوند. اما مهم‌ترین توصیه سیاستی این تحقیق که از تحلیل روند شاخص‌های رقابت‌پذیری صنعتی ایران طی یک دوره بلندمدت حدود 30 ساله منتج شد، این است که تحریم نمی‌تواند مانع جدی سرراه صادرات محصولات صنعتی با سطح فناوری بالا یا هایتک باشد؛ بنابراین در اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به منظور افزایش تاب آوری و مقابله با فشارهای تحریمی، موضوع تقویت و حمایت از صنایع با سطح فناوری بالا، باید در اولویت قرار گیرد.

    شاخص عملکرد رقابت صنعتی چیست؟

شاخص عملکرد رقابت صنعتی، یکی از شاخص‌هایی است که یونیدو برای ارزیابی توان رقابت و عملکرد صنعتی اقتصادهای مختلف مورد استفاده قرار می‌دهد. در این شاخص با بهره‌گیری مجموعه‌ای از زیرشاخص‌های مرتبط، توان تولید و صادرات کالاهای صنعتی یک اقتصاد مورد ارزیابی قرار گرفته و با سایر کشورها مقایسه می‌شود. این شاخص، ظرفیت کشورها را برای حضور در بازارهای داخلی و بین‌المللی و فعالیت‌های با ارزش افزوده بالا و دارای فناوری برتر نشان می‌دهد. قدرت هر کشور در زمینه رقابت صنعتی با سایر کشورها در حوزه تولیدات صنعتی با عددی بین صفر تا یک اندازه‌گیری می‌شود. هرچه این رقم به عدد یک نزدیک‌تر باشد نشانگر قدرت بیشتر آن کشور در عملکرد رقابت صنعتی است.

بر اساس تعریف یونیدو، منظور از رقابت‌پذیری صنعتی، توانایی کشورها بر‌ای ماندگاری و افزایش حضور همزمان در بازارهای داخلی و بین‌المللی است و این امر از طریق توسعه فعالیت‌های صنعتی دارای ارزش افزوده بالاتر و ارتقای محتوای فناوری تحقق پیدا می‌کند. کشورها می‌توانند با یادگیری از بازارهای بین‌المللی، قدرت رقابت‌پذیری خود را افزایش دهند، تحقق این امر منوط به سه شرط است: «نخست آنکه این کشورها قابلیت‌های تکنولوژیکی خود را بهبود دهند؛ دوم آنکه ظرفیت تولیدی خود را گسترش دهند وسرانجام اینکه سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌ها صورت گیرد. ازاین رو، افزایش در قدرت رقابت صنعتی، نیازمند اتخاذ سیاست‌های مناسب از سوی دولت‌ها بوده تا با بهره‌گیری از مزیت‌های نسبی در یک کشور، بتوان مزیت‌های رقابتی جدیدی را خلق کرد.

    شاخص‌های  عملکرد  رقابت‌پذیری صنعتی

بین عملکرد صادرات صنعتی و رشد اقتصادی در کشورهای مختلف جهان همبستگی مثبت و قوی وجود دارد و معمولا کشورهایی که از صادرات صنعتی و رشد صنعتی بیشتری برخوردارند، رشد اقتصادی در آنها بیشتر بوده است و بررسی آمار سری زمانی نرخ رشد GPP و نرخ رشد صادرات صنعتی 8 کشور دارای بیشترین میزان رشد اقتصادی طی سال‌های 2016 -1990 از قبیل «چین، میانمار، ویتنام، کامبوج و...» موید این ادعا است.

براساس جدیدترین گزارش عملکرد رقابت صنعتی یونیدو (CIP 2019)، عملکرد رقابت صنعتی (CIP) ایران در سال 2017 (1396) با امتیاز 0.062 در میان 150 کشور دنیا و رتبه 49 بود که در مقایسه با رتبه 53‌ام در سال 2016 از رقابت‌پذیری صنعتی بیشتری برخوردار شد. براساس گزارش یونیدو، بیش از 65 درصد محصولات صنعتی ایران در سال 1396، منابع محور یا RB بودند. سهم محصولات با سطح فناوری متوسط و حدود 25.5 درصد و محصولات با سطح فناوری بالا حدود 0.9 واحد درصد بود که این مورد اخیر مهم‌ترین چالش محصولات صنعتی کشور در جهت رقابت‌پذیری بیشتر در بازارهای جهانی محسوب می‌شود.

در بررسی بلندمدت آماره‌های عملکرد رقابت صنعتی در دوره 2017-1990، یافته‌های این تحقیق حاکی از این است که توسعه صنعتی در ایران از شرایط خوبی برخوردار است، اما در مقایسه نسبی با کشورهای مختلف جهان پسرفت داشتیم. میزان اثرگذاری و نقش آفرینی بخش صنعت ایران در عرصه بین‌المللی در مجموع افزایشی بود، اما با فراز و نشیب‌هایی در سال‌های 1396 -1395همراه بود که کاملا متأثر از فشارهای تحریمی و فضاهای باز خارجی مانند پسابرجام بوده است.

بررسی روند شاخص‌های شدت صنعتی‌سازی نشان می‌دهد که برنامه سوم توسعه نقطه عطف توسعه صنعتی در ایران بود که نقطه عزیمت آن سال 1379 بود و با فراز و فرودهایی در سال‌های بعد ادامه پیدا کرد، اما به مرور طی یک دهه اخیر اندازه یا جایگاه بخش صنعت در تولید ناخالص داخلی ایران به دلایل مختلف از جمله تجربه نرخ رشدهای منفی متوالی و تشکیل سرمایه منفی در این بخش کوچک‌تر شد و به حدود 12.5 درصد کاهش یافت. این موضوع تلنگری به حوزه سیاست‌گذاری صنعتی است که با جلب اعتماد بخش خصوصی و تقویت تشکیل سرمایه و رفع موانع تولید، به دنبال نقش آفرینی بیشتر این بخش در اقتصاد ایران باشد.

مهم‌ترین توصیه سیاستی این تحقیق که از تحلیل روند شاخص‌های رقابت‌پذیری صنعتی ایران طی یک دوره بلندمدت حدود 30 ساله منتج شد، این است که تحریم نمی‌تواند مانع جدی سرراه صادرات محصولات صنعتی با سطح فناوری بالا یا هایتک باشد؛ بنابراین در اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به منظور افزایش تاب آوری و مقابله با فشارهای تحریمی، موضوع تقویت و حمایت از صنایع با سطح فناوری بالا، باید در اولویت قرار گیرد.

در تحلیل تطبیقی امتیاز و رتبه عملکرد رقابت صنعتی، ایران با کشورهای منطقه و منتخب جهان، وضعیت ایران به کشورهای «قطر و امارات متحده عربی» نزدیک است و از عربستان سعودی، 12 رتبه پایین‌تر قرار دارد. همچنین کشورهای «آلمان، ژاپن، چین، کره جنوبی و امریکا» پنج کشور اول در رتبه عملکرد رقابت صنعتی در دنیا هستند. کشورهای قابل مقایسه با اقتصاد ایران مانند ترکیه (امتیاز 0.13)، مالزی (0.17)، سنگاپور (0.26) تایلند (0.15) و کره جنوبی (0.36) به ترتیب دارای رتبه عملکرد رقابت صنعتی 28، 21، 12، 27 و 4 هستند که در مقایسه با ایران که دارای رتبه 49 است، از میزان رقابت‌پذیری صنعتی بالایی در جهان برخوردارند.

در شاخص شدت صنعتی‌سازی، وضعیت ایران در سال 2017 از کشورهای «ترکیه، قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، آفریقای جنوبی و برزیل» بهتر است و این امر بیانگر این است که نقش صنعت در اقتصاد و پیچیدگی‌های فنی تولید بیشتر است. در بحث توسعه یافتگی صنعتی یا شدت صنعتی‌سازی، کشورهای «کره جنوبی، تایوان، سنگاپور، چین، ژاپن، تایلند و مالزی» بهترین شرایط را دارند و شاخص شدت صنعتی‌سازی کشورهای «کره جنوبی، تایوان و سنگاپور» حدود 75 درصد تا 85 درصد است؛ درحالی که مقدار این شاخص برای اقتصاد ایران، حدود 50 درصد است و این فاصله، شکاف بین سطوح فناوری در محصولات صنعتی تولید شده در کشورها را نشان می‌دهد. در کشورهای «سنگاپور، تایوان، کره جنوبی و ژاپن» بین 55 تا 80 درصد ارزش افزوده محصولات صنعتی تولید شده آنها دارای سطح فناوری متوسط و بالا است که این رقم برای ایران حدود 45 درصد است و این موضوع در سبد صادرات این کشورها نیز قابل مشاهده است.

هرچه شدت صنعتی‌سازی بالاتر باشد سهم ارزش افزوده محصولات صنعتی با سطح فناوری متوسط و بالا در کل ارزش افزوده صنعتی شان بیشتر خواهد بود و براساس این شاخص، ایران با رقم حدود 45 درصد از وضعیت بهتری نسبت به کشورهای «مالزی، هند، چین، تایلند، عربستان سعودی، اندونزی و ترکیه» برخوردار است، اما مقدار این شاخص در کشورهای «سنگاپور، تایوان، کره جنوبی و ژاپن» با رقم بین 55 درصد تا 80 درصد قرار دارد که از سطوح بالای فناوری محصولات صنعتی یا کارخانه‌ای در این کشورها حکایت دارد.

از این‌رو، نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، سهم ارزش افزوده صنعتی در تولید ناخالص داخلی، شاخص مهمی در نشان دادن اندازه و جایگاه بخش صنعت آن کشور در میان بخش‌های مختلف اقتصاد آن کشور است. سهم ونقش بخش صنعت در تولید ناخالص داخلی کشورهای «چین، کره جنوبی، تایلند و مالزی» در سال 2017 بین 20 تا 30 درصد است و این سهم برای کشورهای «سنگاپور، هند و ترکیه» حدود 17 درصد است این درحالی است که اندازه بخش صنعت ایران همانند کشورهای «عربستان سعودی و آفریقای جنوبی»، حدود 12.5 درصد است.

این گزارش همچنین نشان می‌دهد، سهم صادرات صنایع با فناوری متوسط و بالا در کل صادرات ایران در سال 2017 حدود 26 درصد بود این در حالی است که این رقم در کشورهای «ژاپن، کره جنوبی، تایوان و سنگاپور» به ترتیب حدود 80، 76، 75 و 70درصد بود. سهم صادرات صنایع با فناوری متوسط و بالا در کل صادرات در کشورهای «چین، مالزی و تایلند» حدود 60 درصد و در کشورهای «عربستان سعودی، آفریقای جنوبی و ترکیه» حدود 45 درصد است. سهم صادرات صنعتی در کل صادرات، توان رقابت و نفوذپذیری در بازارهای بین‌المللی را نشان می‌دهد که نتایج این گزارش نشان می‌دهد، سهم صادرات صنعتی در کل صادرات ایران در سال 2017 حدود 45 درصد بود. در بین کشورهای مورد بررسی نزدیک به 100 درصد محصولات صادراتی کشورهای «کره جنوبی، تایوان و چین» از نوع کالاهای صنعتی یا کارخانه‌ای است. همچنین حدود 85 تا 90 درصد از محصولات صادراتی کشورهای «ژاپن، سنگاپور، تایلند، ترکیه، مالزی و هند» از نوع صنعتی است و این رقم برای کشورهای «اندونزی، آفریقای جنوبی و برزیل» حدود 55 تا 65 درصد است. در بین کشورهای منطقه سهم صادرات صنعتی در کل صادرات «عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر» به ترتیب حدود 30، 12 و 10 درصد است که در مقایسه با مقدار این شاخص در ایران، کوچک‌تر است.