ایرانی‌ها پشت خط

تلفن دومین فناوری مخابرات پس از تلگراف است که از نخستین سال‌های اختراع، در ایران از آن استفاده شد. سابقه اندیشه بهره‌گیری از ابزار تلگراف برای ارسال گفتار به کمک جریان برق به سال 1854 برمی‌گردد. شارل بورسول، تلگرافچی فرانسوی، 6 سال قبل از پیشنهاد یوهان فیلیپ رایس و 22 سال قبل از گراهام بل، برای نخستین‌بار در مجله «لیلوستراسیون دوپاری» اساس تلفن را مطرح کرد. چند سال بعد رایس، فیزیکدان آلمانی، دستگاهی بر اساس ساختمان گوش انسان ساخت که به دلیل کمیاب بودن انباره مدار آن، در حد نمونه‌ای آزمایشگاهی باقی ماند. سرانجام، در 14 فوریه 1876 گراهام بل تلفن اختراعی خود را به ثبت رساند. مخترع دیگری به نام الیشا‌گری نیز تلفن اختراعی خود را 2 ساعت پس از بل به اداره ثبت عرضه کرد. در سال 1877 نیز ادیسون تلفن بل را تکمیل کرد که اساس تلفن امروزی محسوب می‌شود. 11 یا 12 سال پس از اختراع آن، تلفن به ایران وارد شد. ناصرالدین شاه در یادداشت‌های خود، در شرح وقایع جمادی‌الآخر سال 1302، به تلفنی اشاره می‌کند که ره‌آورد سفر فرنگ معین الملک (سفیر ایران در عثمانی) بوده و از آن برای برقراری تماس از شمس‌العماره تا باغ سپهسالار استفاده می‌شده و ظاهرا این نخستین تماس تلفنی در ایران بوده است. از سوی دیگر کمپانی بلژیکی «شرکت خط آهن ایران» صاحب امتیاز راه‌آهن تهران ـ ری و واگن اسبی، برای برقراری تماس میان 2 ایستگاه ماشین دودی تهران و ری و نیز بین گاری شهری با واگنخانه، از تلفن استفاده می‌کرد.  به این ترتیب، تلفن نخستین‌بار در دستگاه دولتی ایران و در عصر ناصری به راه افتاد ولی اعطای نخستین امتیاز تلفن و رواج آن در عصر مظفری بود. در ذیحجه 1319 نخستین امتیاز تلفن در تبریز به مدت 50 سال به شرکتی واگذار شد تا برای راه‌اندازی تلفن به شعاع 24 کیلومتر اقدام کند. ولی با انحلال شرکت، سیدمرتضی مرتضوی (یکی از شرکا) با ضبط اموال شرکت بابت مطالبات خود، اداره آن را شخصا به عهده گرفت و پس از فوت او موسسه تلفن تبریز و حومه به شرکت سهامی بدل شد.

امتیاز بعدی 1320 در مشهد، بدون تعیین مدت امتیاز، به منشورالملک (احمد منشور) واگذار شد. سومین امتیاز در گیلان به دوست محمدخان معیرالممالک (داماد ناصرالدین‌شاه) اعطا شد. حاج‌محمداسماعیل تهرانچی امتیاز را خریداری کرد ولی پس از مرگ او و تقسیم امتیاز به 20 سهم، تمامی سهام را کوچصفهانی تا سال 1333 خریداری کرد و شرکت سهامی را به صورت اداره خصوصی درآورد.

در محرم 1321، امتیاز تلفن تمام ایران را به مدت 60 سال به دوست محمدخان معیرالممالک واگذار کردند و وی ملزم شد از تاریخ صدور فرمان تا 3 سال تلفن تهران و تا

 10 سال بعد تلفن سایر شهرهای ایران را با هزینه خود راه‌اندازی کند.