فراز و فرودهای خدمت اجباری

اعزام به خدمت سربازی افراد ذکور در ایران  بر اساس قانون نظام وظیفه‌ عمومی مصوب مجلس شورای ملی از 16 خرداد سال 1304 اجباری شد. این قانون از زمان تصویب تاکنون فراز و نشیب‌های گوناگونی را پشت سر گذاشته است، اما به گواه تاریخ مردان زیادی در ایران با خدمت در نیروهای مسلح، جانشان را برای دفاع از کشور تقدیم کردند. البته تفکر سربازگیری به حدود 400 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد، البته به خاطر موقعیت سیاسی و اجتماعی‌ آن زمان جذب افراد برای خدمت به کشور به شکل قانونمند به مرحله عمل در نیامد و محدود به همان اصول ابتدایی یعنی استخدام افراد مزدور و داوطلب شد. سربازگیری در ایران که در طول تاریخ نام‌های مختلفی نظیر محافظ، گارد جاویدان، یاران فناناپذیر، قزلباش، قوای‌محلی، تفنگچی‌لر، قوللر، نسقچی‌لر، سپاهیان‌ایلات، قوای ولایتی و... داشته تاریخچه‌ای طولانی دارد که ذکر تمام آن از حوصله این گزارش خارج است. اما طبق گزارش سایت پلیس، سربازگیری برمبنای «بنیچه» که چندان قدمتی هم ندارد، ضروری بود. در نخستین سازمان ارتش ایران و اولین سال آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی، شعبه‌ای به‌ نام «جدیدگیری» یا «سربازگیری» تاسیس شد که یک سال بعد مقررات موقتی هم بر اساس ضوابط قبلی برای سربازگیری وضع و به تصویب مجلس شورای ملی رسید تا قانون کامل‌تری موافق مقتضیات اوضاع و احوال زمان تهیه شود. چهارسال بعد، یعنی در 16 خرداد سال 1304 خورشیدی در پی تشکیل اداره کل «احصاییه و سجل احوال»، قانون نظام وظیفه‌ عمومی و احضار به خدمت زیرپرچم به پیشنهاد وزیر جنگ وقت به تصویب مجلس شورای ملی رسید که بر اساس آن همه مردان 21 ساله باید به اجبار به خدمت سربازی اعزام می‌شدند. علاوه بر آن قانونی هم برای تعیین جمعیت حقیقی کشور و ثبت احوال آنان وضع و قانون خدمت اجباری سربازی نیز از تصویب مجلس گذشت و شعبه «سربازگیری» سابق از 28 بهمن همان سال به «دایره نظام اجباری» تبدیل شد. دایره‌ نظام اجباری در سال 1305 به «اداره نظام اجباری» ارتقاء یافت؛ اما این اداره نیز به تبعیت اوضاع کشور در آن زمان ثبات چندانی نیافت و در15 خرداد سال 1307 به «اداره نظام وظیفه عمومی» تغییر نام داد. قانون نظام وظیفه عمومی در سال 1317 جایگزین قانون مصوب سال 1304 شد که البته پس از آن نیز تغییراتی در سازمان اداره و افزایش نواحی و حوزه‌های آن روی داد. به نحوی که در سال 1313 تعداد نواحی و حوزه‌های مستقل آن مطابق سازمان لشگرهای 17 گانه به 17 منطقه سربازگیری افزایش یافتند. مناطق و نواحی نظام‌ وظیفه تا سال 1314 از نظر تشکیلات و امور فنی تابع اداره مرکزی نظام وظیفه عمومی بودند. اما از آن سال به بعد از نظر کادر سازمان جزو پادگان‌ها و از لحاظ کارهای فنی تابع اداره مرکزی باقی ماندند.