پزشکی در ایران از پاتها تا ابن‌سینا

آغاز تاریخچه پزشکی در ایران در واقع از دوره‌ای است که پاتهادر زادگاه نخستین خود در نزدیکی خوارزم زندگی می‌کردند و اولین پزشک آریایی تریتا یا (سریتا) نامیده شده که در واقع مانند اسکلپیوس برای یونانیان و آسکولاپیوس برای رومیان است. در ایران پیش از اسلام، به آسایش و رفاه پزشکان توجه زیادی داشتند. علاوه بر وعده پاداش در بهشت، در «دینکرد» آمده که درآمد یک طبیب باید طوری باشد که بتواند در محله معروف شهر و در خانه‌ای مناسب با اسباب و اثاثیه لازم زندگی کند. طبیب باید خوراک سالم، پوشاک کافی و یک اسب تندرو داشته باشد تا بتواند از بیمارانی که دور از او زندگی می‌کنند، عیادت کند.... مزد اطبای ایرانی نه به طبیب یا نوع درمان که به جایگاه و درآمد بیمار بستگی داشت: حاکم ایالت چهار رأس گاو نر، حاکم شهر یک شتر نر خوب، کدخدا یک نریان و مالکین بزرگ یک الاغ را به عنوان حق‌العلاج به پزشک می‌دادند. حق‌العلاج زنان، جنس ماده و حق ‌العلاج کودکان، بچه هر یک از این حیوانات بود. حق‌العلاج مستخدمان کمی بیشتر از کودک ارباب محاسبه می‌شد. روحانیان پول نمی‌دادند و فقط پزشک را دعا می‌کردند.  در جنگ‌های ایران ویونان بود که آثار طبی بقراط و دیگر اطبای یونانی به دست ایرانیان افتاد و ایرانیان از آن بهره جستند. در واقع درمدرسه جندی شاپور با ترجمه آثار مهم نویسندگان یونانی، به کمک دانشمندان ایرانی طب یونان دوباره شکوفا شد. بعد از اسلام نیز با شکوفایی ترجمه کتب طبی یونان، دانشمندان مسلمان بزرگی از جمله محمدبن زکریای رازی و ابن سیناظهور کردند. به گفته مورخان رازی در بین سی تا چهل سالگی آموختن طبابت را آغاز کرد و فقط هم حدود شصت سال زندگی کرد که در اواخر آن کاملا نابینا بود. این شگفت آور است که کسی طی حدود بیست سال، علم پزشکی را از صفر تا صد (و بلکه خیلی بیشتر از آن!) طی کند و بتواند این حجم عظیم تجربیات، ابداعات و تالیفات را داشته باشد. البته شهرت رازی در شیمی از جمله برای کشف الکل خیلی بیشتر از پزشکی است. ابن سینا، پزشک نامدار ایرانی، پزشکی را از شانزده سالگی شروع کرد. او شاگردانی داشت که کتاب‌هایش را برایش می‌نوشتند و تنظیم می‌کردند.  با فتح شهرهای مسلمانان توسط مسیحیان، آثار علم و فناوری و تمدن مسلمین در این شهرها موجب تعجب اروپاییان شد که از جملهِ این شهرها بیت‌المقدس بود. این مسائل موجب زمینه‌سازی انقلاب رنسانس در اروپا شد. گفته می‌شود که در زمینه طب، پس از انجیل کتاب «قانون در طب» ابن سینا متداول‌ترین کتاب در اروپا شد و طب ابن سینا برای مدت‌ها در اروپا تدریس می‌شد. در این دوران بود که مسلمانان دچار جنگ‌های داخلی و حکمفرمایی حکام نالایق و سیاست‌های استعماری دولت‌های اروپایی شدند و به تدریج از علوم دور ماندند.