قیام شیخ محمد خیابانی و اخراج خانواده سلطنتی از تبریز

امروز من رسماً به همه جهانیان اعلام می‌کنم ما علیه این حکومت که قرارداد خانمان‌برانداز وثوق‌الدوله و انگلیس را منعقد کرده قیام کرده‌ایم و چون تبریز که محل نشو و نمای آزادی خواهان است، در تحصیل آزادی پیش‌قدم بوده و فداییان خود را درراه استقلال و عظمت ایران به خاک سپرده است، اسم آذربایجان را به آزادیستان تبدیل کرده از این تاریخ رسمیت آن را اعلام می‌کنیم.  این نطق شیخ محمد خیابانی در جمع هزاران نفر از مردم تبریز در روز نوزدهم فروردین 1399 است. او در این روز رسما قیام آزادیستان را اعلام کرد.  محمد خیابانی در سال 1259 هجری شمسی در خامنه به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات ابتدایی در زادگاهش، به پتروفسک از شهرهای قفقاز رفت و در تجارتخانه پدرش مشغول به‌کار شد، در بازگشت به تحصیل علوم دینی در مدرسه طالبیه تبریز پرداخت، او در کنار علوم دینی، ریاضیات و حکمت و طبیعیات و تاریخ ادبیات را نیز فراگرفت و در اندک مدتی به مدارج بالای علمی نائل شد. او در جنبش مشروطه در صف آزادی خواهان قرارگرفته و پس از فتح تهران و تشکیل مجلس دوم به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در پی التیماتوم روسیه به دولت ایران، به عنوان یکی از مخالفان سرسخت آن به مبارزه برخاست. او در سال 1295 روزنامه تجدد را در تبریز منتشر کرد. در روز 17 فروردین‌ماه 1299 برضد قرارداد استعماری 1919 وثوق الدله در تبریز قیام کرد. خیابانی همواره آذربایجان را جزو لاینفک ایران می‌دانست؛ این موضوع اتهاماتی را که مخالفان و افراد مغرض به دنبال تغییر نام آذربایجان به آزادیستان به او و قیامش وارد می‌ساختند، نفی می‌کرد. درست صد سال پیش در چنین روزی، یعنی سوم تیر 1299، شیخ محمد خیابانی که از مجاهدان عصر مشروطه به شمار می‌رفت، موفق شد با قیام خود خانواده سلطنتی را از تبریز اخراج کند. در همین روز عین الدوله والی شهر نیز از تبریز گریخت.  قیام شیخ محمد خیابانی شش ماه به طول انجامید و در جریان آن برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تلاش شد. سرانجام با انتصاب «مخبرالسلطنه» به سمت والی آذربایجان، او به یاری نیروهای قزاق به سرکوب قیام پرداخت و شیخ محمد خیابانی نیز در روز 22 شهریورماه سال 1299 شمسی برابر با 29 ذی‌الحجه 1338 هجری قمری به شهادت رسید. پیکر شیخ محمد خیابانی که به‌طور موقت در گورستان سید حمزه تبریز دفن شده بود، توسط خانواده‌اش به تهران منتقل و در صحن آستان حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در شهرری به خاک سپرده شد. خانه این شخصیت بزرگ تاریخ معاصر ایران در محله خیابان یکی از محلات قدیمی تبریز واقع است که پس از تملک، مرمت و تجهیز آن توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی هم‌اینک به خانه موزه شیخ محمد خیابانی تبدیل‌شده است.