سگ را گشاده‌اند و سنگ را بسته!
فائزه طاهری
فیلترینگ در ایران، سابقه‌ای طولانی دارد؛ از همان زمان که اینترنت وارد کشور شد، محدودیت دسترسی و فیلترینگ هم به‌نوعی خود را در سیاست برخورد با اینترنت جای داد. این محدودیت‌ها با مسدود کردن وب‌‌سایت‌ها آغاز شد و با ظهور پدیده‌های جدید، از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، به این ابزارها هم سرایت کرد. یکی از محبوب‌ترین و پرمخاطب‌ترین شبکه‌های اجتماعی فیلترشده، فیس‌بوک است که پیش از سال ۱۳۸۸ دو بار فیلتر و آزاد شده بود، اما پس از انتخابات ریاست‌جمهوری آن سال، مهر فیلترینگ آن برای همیشه تا امروز زده شد. توییتر هم در حالی که کاربران ایرانی زیادی را به خود جذب کرده بود، به سرنوشت فیس‌بوک دچار شد و این شبکه اجتماعی هم تا امروز همچنان فیلتر مانده است. این در حالی است که بسیاری از مسوولان در کشور، عضو این شبکه هستند. یکی از مسوولان دولتی که فعالیت نسبتا زیادی هم در توییتر دارد، وزیر ارتباطات است که در این فضا بعضا به پرسش و پاسخ با کاربران هم می‌پردازد. البته آذری جهرمی بارها در اعتراض به انتقاداتی که چرا در یک شبکه اجتماعی فیلترشده حضور دارد، عنوان کرده که برای حضور در توییتر از فیلترشکن استفاده نمی‌کند، بلکه به اذعان او، برخی مسوولان از اینترنت بدون فیلتر برخوردارند که آنها را از ابزارهای اسماً غیرقانونی مانند وی‌پی‌ان و فیلترشکن بی‌نیاز می‌کند، هرچند همین موضوع هم برای برخی به منزله عذر بدتر از گناه است و بسیاری معتقدند حضور در شبکه‌های اجتماعی، حقی است که همه کاربران باید به‌طور مساوی از آن برخوردار باشند و نه فقط عده‌ای با بهره‌گیری از اینترنت بدون فیلتر. از پیام‌رسان‌های فیلترشده در ایران هم می‌توان به وی‌چت و وایبر اشاره کرد که هر کدام در سال‌های گذشته، به عنوان نمونه‌های پرطرفدار پیام‌رسان ظاهر شدند و البته با فیلترینگ دوره‌ای آنها و روی کار آمدن واتس‌اپ و تلگرام، عملا به حاشیه رفتند و حتی با رفع فیلتر هم نتوانستند در جذب دوباره مخاطب در ایران، موفق عمل کنند.
واتس‌آپ از پیام‌رسان‌های تلگرام هم از زمانی که به جمع پیام‌رسان‌های موجود پیوست، زمزمه‌های فیلترینگش را با خود آورد؛ هرچند این شبکه اجتماعی با سرعت بیشتر نسبت به وایبر و قابلیت‌های متنوع‌تر نسبت به واتس‌آپ، توانست گوی رقابت را از رقبایش برباید و به ابزاری تبدیل شود که نه تنها وظیفه پیام‌رسانی را انجام می‌داد، بلکه با ایجاد کانال‌های خبری حتی به حوزه خبررسانی هم وارد شد که البته این موضوع اعتقاد برخی کارشناسان درباره سطحی شدن افراد و حتی پراکندن شایعات را فراهم کرد. انتقادی که به تلگرام وارد می‌شد، این بود که این پیام‌رسان به‌نوعی در حال تبدیل شدن به یک رسانه و پایگاه اجتماعی است. بسیاری از افراد نه تنها پیام‌های خود را در تلگرام ردوبدل می‌کردند، بلکه با ایجاد قابلیت‌های مختلفی ازجمله گروه و کانال، تعامل دوسویه بین افراد و یک‌سویه از تولیدکننده محتوا به مخاطب هم فراهم شد تا عملا استفاده بسیاری از کاربران اینترنتی، محدود به تلگرام شود؛ اگرچه فیلترینگ تلگرام نه به دلیل مقابله با تبدیل شدن این پیام‌رسان به یک پایگاه رسانه‌ای، بلکه توسط یک مقام قضایی صورت گرفت و البته این فیلترینگ، با اشاره به مباحثی مانند حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی، با استقبال بسیاری از مسوولان که دل خوشی از تلگرام نداشتند روبرو شد، کمااینکه همین مسوولان بارها اعلام کردند خبری از رفع فیلتر تلگرام نیست و بدین‌ترتیب در حالی که تلگرام برای مدت کوتاهی در دی ماه 96 فیلتر شده بود و توانست با قید شرط، از فیلترینگ رهایی یابد، درنهایت از اردیبهشت‌ماه سال 97 تا امروز فیلتر باقی مانده است. اما اینستاگرام که این روزها اخبار و شایعاتی درباره تلاش برای فیلترینگش از سوی نمایندگان مجلس شنیده می‌شود، اولین‌بار در اکتبر ۲۰۱۰ مصادف با مهر ۸۹ ارایه شد. این شبکه اجتماعی ماهیت متفاوتی با نمونه‌های پیش از خود داشت؛ برخلاف توییتر که در قالب 140 کاراکتر، موجزگویی را به شبکه‌های اجتماعی آورده یا فیس‌بوک که بیشتر متن‌محور بود، اینستاگرام که اپلیکیشنی تصویرمحور محسوب می‌شود، از تولید محتوای متنی تا حدودی فاصله گرفت و در حال حاضر در ایران، بیش از اینکه اپلیکیشن‌های متن‌محور کاربرد داشته باشند، اینستاگرام مخاطبان زیادی را به خود جذب کرده است. اگرچه اینستاگرام زمینه انتشار برخی تصاویر را فراهم آورده که انتقاد بسیاری از مسوولان را در هرزه‌نگاری و بی‌بندوباری برانگیخته، کمتر از رقبای نرم‌افزاری خود با تهدید فیلترینگ مواجه شده و برخی معتقدند یکی از دلایل این موضوع این است که این شبکه اجتماعی محبوب، کاربرد سیاسی چندانی ندارد و مخاطبان را به سطحی بودن و ابتذال رسانده است. صرف نظر از اینکه اینستاگرام فیلتر شود یا نشود، اینکه شبکه‌های اجتماعی از جمله فیس‌بوک و توییتر سال‌هاست که فیلتر شده‌اند، در تبدیل شدن اینستاگرام به قطب سرگرمی و ماوای کاربران ایرانی نقش کمی نداشته است؛ هرچند که تجربه فیلترینگ پیام‌رسانی مانند تلگرام نشان داده که شاید مسدود کردن در برهه کوتاهی از زمان مانع از دسترسی کاربران به شبکه‌های اجتماعی محبوبشان شود، اما در نهایت این فیلترشکن‌ها بودند که به داد موبایل‌های مردم رسیدند تا بازدارندگی فیلترینگ با هزینه‌هایی که تراشیده، زیر سوال رود.
