بازار در شهرهای ایران

تاریخچه بازار با شکل‌گیری شهرنشینی در ایران همزمان است و به حدود ده هزار سال پیش باز می‌گردد. در تمام دوره‌های سیاسی و اجتماعی ایران از دوره هخامنشی تا ساسانیان و بعد از اسلام شاهد گسترش تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بازارها و ایجاد معماری فاخر با کارکرد‌های مختلف در سطوح صنوف بهره‌برداران و ارتباط این مجتمع‌های عظیم تجاری با امکانات رفاهی و تفریحی بوده‌ایم.  در زمان مغولان با صدور مجوز جواز کار و بالاخره در دوره تیموری تجارت رونق زیادی پیدا کرد و در دوره صفوی بازارها ساخته شد. ازتیمچه‌ها و سراهابه عنوان تجارتخانه وگردهم جمع کردن اصناف استفاده می‌شده است . تفاوت تیمچه و سرا دراین است که سرا فضای سرباز و تیمچه فضای سرپوشیده و مسقف بوده است. هسته ابتدایی بیشتر بازارها در حوالی دروازه مهم شهر تشکیل شده و در امتداد مسیرهای اصلی گسترش و ادامه می‌یافت. شکل‌گیری بازار و نحوه توسعه و ساماندهی فضاها، به کارکرد و رشد اقتصادی آن بستگی داشته است. تعامل و هماهنگی بین عناصر بازار همواره به پویایی بازار کمک می‌کند. عناصری چون راسته اصلی، راسته‌های فرعی، دالان، چهارسو (چهار سوق)، میدان و جلوخان را از فضاهای ارتباطی بازار به شمار می‌آیند. اغلب بازارهای ایران به صورت خطی شکل گرفته‌اند و با اهمیت‌ترین مسیر با حجره‌های اطرافش، راسته اصلی بازار قلمداد می‌شوند و در امتداد راسته اصلی، اصناف و مشاغل معتبر قرار می‌گرفتند. توسعه و گسترش بازار در معابر و مسیرهای فرعی موجب به وجود آمدن راسته‌های فرعی می‌شدند. فراوانی راسته‌های فرعی به رونق فعالیت‌های اقتصادی بستگی داشت. اغلب، هر راسته فرعی مختص یک صنف مشخص بوده است. دالان معمولاً در بازارهای سنتی عملکرد ارتباطی بین راسته‌های بازار با یک فضای معماری را داشته است. حجره (دکان)، کاروانسرا، تیمچه و قیصریه نیز از فضاهای معماری بازار به شمار می‌روند.  اما آنچه امروز از بازارهای قدیمی در ایران باقی مانده است و هنوز نیز با همان کارکرد قدیمی حیات دارد بیشتر متعلق به دوران صفویه به بعد است. در این دوره بازارهای شهرهای بزرگی مانند اصفهان، تبریز، مشهد، قزوین و شیراز به‌شدت گسترش یافته و در کنار راسته‌های قدیمی و شماری از کاروانسراها، حمام‌ها، مدارس علمیه، خانقاه‌ها و امکانات تفریحی مثل پارک‌ها و زمین چوگان احداث شده است. سال‌ها بعد پاساژ‌ها، بازارهای مدرن، مجتمع‌های تجاری چند منظوره با ویژگی قرن بیستمی و ساختاری متنوع و برگرفته از معماری سفر کرده بازارهای سنتی ایران به غرب به خصوص اروپا در تهران شکل می‌گیرند. به عنوان مثال پاساژ نادری 1326، پاساژ شیروانی 1330، ساختمان آکادمیک 1334، ساختمان پلاسکو 1340 و در آخر ساختمان آلومینیوم، پاساژ بهارستان و بازار کویتی‌ها در دهه‌های چهل و پنجاه از نمونه‌های اولیه بازارهای امروزی هستند.