ساختارنظام تعرفه تجاری ایران معیوب است
تعادل| گروه تجارت|
تجربه کشورهای موفق در زمینه تجارت نشان می‌دهد انجام اصلاحات لازم در نظام تعرفه‌ای، چگونه می‌تواند یک کشور را در مسیر توسعه اقتصادی قرار دهد. نظام تعرفه‌ای به نوعی نشان‌دهنده میزان رقابت‌پذیری هر کشور در بازار جهانی است و وضعیت آن توسط مجموعه‌ای از شاخص‌ها تعیین و ارزیابی می‌شود . برخی از این شاخص‌ها عبارتند از «میانگین ساده تعرفه»، «میانگین موزون تعرفه»، «سهم تعرفه‌های معاف از حقوق گمرکی»، «سهم تعرفه‌های غیرارزشی»، «سهم تعرفه های بیش از 15 درصد»،«حداکثر مقدار تعرفه»، «تعداد طبقات تعرفه»، «ضریب پراکندگی تعرفه ها» و «تعداد خطوط تعرفه». در همین راستا در پژوهشی، وضعیت ایران در این شاخص‌ها با برخی کشورهای منتخب مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به اینکه ساختار تعرفه‌ای ایران با نظام تعرفه‌ای بسیاری از اقتصادهای در حال توسعه تفاوت‌هایی دارد، برنامه‌ریزی برای اصلاح نظام تعرفه‌ای ایران با رویکرد افزایش شفافیت، ارتقای کارایی و متوازن‌سازی تعرفه‌ها ضروری به نظر میرسد.
متوسط ساده تعرفه
براساس آمارهای اخیر سازمان تجارت جهانی، در سال ۲۰۱۹، در میان ۱۳۸کشور مورد بررسی، «ایران» پس از «باهاما» و «بوتان»، بیشترین سطح میانگین ساده تعرفه را داشته است. متوسط ساده تعرفه در «باهاما»، ۳۲.۵ درصد، در «بوتان» ۲۲.۱درصد و در «ایران» ۲۰.۱ درصد بوده که بسیار بالاتر از کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی بوده و به معنای تمایل بالای سیاست‌گذار به استفاده از ابزار تعرفه‌ای برای حمایت از تولید داخلی است. میانگین ساده تعرفه در «ایران» در حالی معادل ۲۰.۱ درصد است که این نرخ در کشور «ترکیه» برابر ۱۰ درصد، «چین» ۷.۶ درصد و «روسیه» ۶.۷درصد گزارش شده است. کشورهای
«کره جنوبی» و «برزیل» نیز به ترتیب نرخ میانگین ساده تعرفه ۱۳.۶درصد و ۱۳.۴درصد را داشته‌اند که نسبت به سایر کشورها کمی بالاتر است. بسته به ساختار اقتصادی و میزان رقابت‌پذیری کالاهای تولیدی در بخش کشاورزی یا صنعتی با کالاهای مشابه جهانی، میانگین ساده تعرفه برای دو بخش مزبور در کشورهای گوناگون، متفاوت است.
تقریباً می‌توان گفت اکثر کشورها حمایت تعرفه‌ای بیشتری برای اقلام کشاورزی خود در نظر گرفته‌اند. برای «ایران»، میانگین ساده تعرفه برای اقلام کشاورزی، برابر ۲۸.۸درصد و برای اقلام صنعتی، ۱۸.۷درصد است. به عنوان مثال، میانگین ساده تعرفه برای اقلام کشاورزی در «کره جنوبی» برابر 56.8 درصد بوده؛ در حالی که برای اقلام صنعتی میانگین ساده تعرفه در این کشور، 6.6 درصد بوده است. در «ترکیه» نیز میانگین ساده تعرفه برای اقلام کشاورزی معادل 42.3 درصد و برای اقلام صنعتی، ۴.۵درصد بوده که تقریباً یک چهارم رقم مشابه برای ایران است. با این وجود، در «برزیل» میزان تعرفه اعمال شده برای کالاهای صنعتی بیشتر از اقلام کشاورزی است (۱۰.۱درصد برای اقلام کشاورزی و ۱۳.۹درصد برای اقلام صنعتی) .
میانگین موزون تعرفه
از دیگر شاخص‌های تعیین‌کننده وضعیت تعرفه کشورها، میانگین موزون تعرفه است که در واقع میانگین تعرفه‌هایی بوده که براساس ارزش واردات، موزون شده است و از تقسیم درآمد گمرکی بر ارزش واردات به دست می‌آید. معمولاً میانگین موزون تعرفه از میانگین ساده تعرفه، کمتر است. در سال ۲۰۱۷، میانگین موزون تعرفه در «ایران» ۱۵.۴ درصد بوده است؛ این در حالی است که در کشورهای «ترکیه» و «چین» به ترتیب برابر ۴.۵درصد و 4.4 درصد بوده است. شایان ذکر است بسته به مبنای نرخ ارز اعمالی در محاسبه مالیات بر واردات و همچنین رقم واردات، درصد مزبور برای ایران قابل تغییر است. در میان کشورهای مورد بررسی، پس از «ایران» بیشترین سطح میانگین موزون تعرفه مربوط به «برزیل» و برابر ۲.۱۰درصد است. در میان کشورهای مورد بررسی، به غیر از ایران، در سایر کشورها مشابه میانگین ساده تعرفه، میانگین موزون تعرفه اعمال شده بر اقلام کشاورزی بالاتر از نرخ مربوط به اقلام صنعتی است. به عنوان مثال، در ترکیه، میانگین موزون تعرفه اعمال شده برای اقلام کشاورزی ۲۰.۴درصد و برای اقلام صنعتی 3.3 درصد است. در کره جنوبی نیز میانگین موزون اعمال شده برای اقلام کشاورزی حدود 82 درصد و برای اقلام صنعتی ۳.۹درصد است. این در حالی است که در ایران، میانگین موزون تعرفه در سال 2017، برای اقلام کشاورزی ۱۴.۴درصد و برای اقلام صنعتی ۱۵.۷درصد گزارش شده است .
سهم تعرفه‌های معاف از عوارض واردات
یکی دیگر از متغیرهای بررسی در این گزارش سهم خطوط تعرفه‌ای است که از حقوق گمرکی معاف بوده اند. با توجه به اطلاعات سازمان تجارت جهانی، سهم خطوط تعرفه‌ای معاف از عوارض واردات برای ایران، صفر گزارش شده است . این موضوع ناشی از این است که در ایران همراه با سود بازرگانی، رقمی معادل 4 درصد تحت عنوان حقوق گمرکی هم برای واردات تقریباً کلیه کالاها دریافت می‌شود. از این رو، پایین‌ترین طبقه تعرفه‌ای برای ایران در گزارش سازمان تجارت جهانی، 4 درصد در نظر گرفته شده و سهم تعرفه‌های معاف از عوارض واردات برای ایران، چه برای اقلام کشاورزی و چه برای اقلام صنعتی صفر درج شده است. در کشور «مالزی» این سهم بالغ بر 66 درصد است که نسبتاً در سطح بسیار بالایی قرار دارد. در واقع در مالزی 66 درصدی از کل تعرفه‌ها با نرخ تعرفه صفر درصد وارد این کشور می‌شوند. این رقم در «ویتنام» ۳۵.۳درصد، در «ترکیه» ۲۳.۵درصد، در «مکزیک» 49 درصد و در «چین» و «برزیل» به ترتیب ۷.۴درصد و ۵.۱درصد است. لازم به ذکر است که در برخی کشورها، مانند «هنگ کنگ» و «سنگاپور» این سهم برابر 100 درصد است. ایران جزو چهار کشوری است که سهم تعرفه‌های معاف از عوارض واردات آنها برابر صفر است؛ از جمله پاکستان و مراکش. در اکثر کشورها، از جمله «ترکیه»، «روسیه» و «کره جنوبی» سهم تعرفه‌های معاف از حقوق گمرکی برای اقلام صنعتی نسبت به اقلام کشاورزی بیشتر است.
تعداد طبقات و خطوط تعرفه
در بخش دیگری از این گزارش آمده است که تعداد طبقات تعرفه در ایران با ۱۶ طبقه تعرفه به‌طور قابل توجهی نسبت به سایر کشورهای مورد بررسی پایین است. به عنوان مثال، در «روسیه» تعداد طبقات تعرفه برابر ۵۷۸و در «ترکیه» ۲۵۷ طبقه است؛ این در حالی است که در ایران این تعداد تنها برابر با 16 طبقه است. یکی از اهداف اصلی کشورها برای کاهش طبقات تعرفه، ساده‌سازی، افزایش شفافیت و به‌طور کلی یکنواخت کردن نظام تعرفه ای است. نگاهی به تعداد طبقات تعرف‌ای برخی اقتصادهای موفق مانند امریکا (1136 طبقه)، اتحادیه اروپا (924 طبقه)، مالزی (110 طبقه) و کره جنوبی (۱۳۲ طبقه) نشان می‌دهد بالا بودن تعداد طبقات تعرفه، اگرچه ممکن است نظام تعرفه‌ای را گسترده‌تر و در برخی مواقع پیچیده‌تر کند، اما لزوماً منجر به کندشدن تجارت آن کشورها نخواهد شد.
از جمله دلایل بالابودن تعداد طبقات تعرفه در برخی کشورها، دامنه و مقیاس کم حمایت تعرفه‌ای از کالاها، در برخی موارد در سطح دهم اعشار است .در میان کشورهای مورد بررسی، در اکثر کشورها، تعداد طبقات تعرفه برای اقلام کشاورزی بیشتر از اقلام صنعتی است. به عنوان نمونه، در امریکا، تعداد طبقات تعرفه برای اقلام کشاورزی 801 طبقه و برای اقلام صنعتی 418 طبقه است.
همچنین در میان کشورهای مورد بررسی، تعداد خطوط تعرفه در ایران پایینتر از سایر کشورها است. در ایران 7 هزار و 925 خطوط تعرفه وجود داشته؛ در حالی که در برخی کشورهای دیگر مانند «ایالات متحده امریکا»، «ترکیه» و «روسیه» این تعداد به ترتیب 11 هزار و 640 ردیف، 11 هزار و 933 ردیف و 12 هزار و 238 ردیف بوده است. بالاتر بودن ردیفهای تعرفه‌ای در کشورها می‌تواند به دلیل دقت بالا در تعیین تعرفه‌های کالاها باشد که برای هر کالا، ردیف تعرفه جدا در نظر گرفته شود. در ایران، از 7 هزار و 925 خطوط تعرفه، یک هزار و 17 ردیف مربوط به اقلام کشاورزی و 6 هزار و 908 ردیف هم مربوط به اقلام صنعتی بوده است.
سهم تعرفه‌های غیرارزشی
سهم تعرفه‌های غیرارزشی در ایران، ۰.۱درصد گزارش شده که در مقایسه با سایر کشورهای مورد بررسی، رقم نسبتاً پایینی است. معمولاً زمانی از تعرفه غیرارزشی در نظام تعرفه‌ای استفاده می‌شود که تنوع قیمتی و به تناسب آن سطح کیفیت کالا بسیار متغیر است و در این صورت به منظور تسهیل واردات کالای با کیفیت بالاتر از روش غیرارزشی استفاده می‌شود. همچنین ممکن است این اقدام با هدف اعمال حمایت دقیقتر از برخی محصولات کشاورزی که عمدتاً تعرفه بالایی هم دارند، صورت گیرد. با این وجود، بالابودن سهم تعرفه‌های غیر ارزشی در یک کشور به ویژه در مورد کالاهای صنعتی را می‌توان به عنوان یکی از نشانه‌های غیرشفاف بودن نظام تعرفه‌ای آن کشور تلقی کرد. در کشور«کره جنوبی»، علیرغم بالا بودن طبقات تعرفه‌ای (132 طبقه)، سهم تعرفه‌های غیرارزشی هم نسبتاً پایین است (۰.۵درصد) . با توجه به آمارها، درصد تعرفه‌های غیرارزشی محصولات کشاورزی برای بیشتر کشورها از جمله «کره جنوبی»، «مکزیک» و «روسیه» بیش از تعرفه‌های غیرارزشی محصولات صنعتی است؛ لذا می‌توان گفت تعرفه‌گذاری برای محصولات صنعتی در بیشتر کشورها از شفافیت بالاتری نسبت به محصولات کشاورزی برخوردار است البته درصد تعرفه‌های غیرارزشی ایران در محصولات کشاورزی (۰.۱درصد) و صنعتی
(0 درصد) تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند.
حداکثر مقدار تعرفه
براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، بیشترین سطح تعرفه برای ایران، 100 درصد گزارش شده است؛ این در حالی است که همانطور که ذکر شد تعداد زیادی از کالاها در ایران دارای ممنوعیت وارداتی هستند که به نوعی به منزله اعمال تعرفه بی‌نهایت برای آنها است. از این رو، به نظر میرسد عدد مربوط به حداکثر مقدار تعرفه که برای ایران گزارش شده، صحیح نبوده و گمراه‌کننده باشد و به نوعی اطلاعات ارایه شده توسط سازمان تجارت جهانی، برای ایران، قابل استناد نیست. حداکثر مقدار تعرفه برای «مالزی» بیش از 1000 درصد، در «کره جنوبی» 887 درصد و در «ترکیه» 225 درصد ثبت شده است. در میان کشورهای مورد بررسی، در اکثریت کشورها حداکثر مقدار تعرفه مربوط به اقلام کشاورزی است.
ضریب پراکندگی تعرفه‌ها
ضریب پراکندگی تعرفه‌ها، میزان پراکنده بودن طبقات تعرفه را در هر کشور نشان می‌دهد. در مقایسه با کشورهای مورد بررسی، ایران ضریب پراکندگی نسبتاً کمتری دارد. این ضریب برای ایران 92 بوده، اما برای «کره جنوبی» 417، «مالزی» 236، «اتحادیه اروپا» 172 و برای «ایالات متحده امریکا» 261 است. در ایران، میزان پراکندگی تعرفه‌ها برای اقلام صنعتی بیشتر است. اما این ضریب برای برخی کشورها از جمله «ایالات متحده امریکا»، «اتحادیه اروپا» و «مالزی» در اقلام کشاورزی بالاتر است .به عنوان نمونه، ضریب پراکندگی تعرفه در «اتحادیه اروپا» برای اقلام کشاورزی 142 و برای اقلام غیرکشاورزی 102 است بررسی‌ها همچنین نشان می‌دهد، در ایران، حدود ۳۶.۵درصد از خطوط تعرفه کالاهای کشاورزی و 54 درصد از خطوط تعرفه کالاهای صنعتی، دارای نرخ تعرفه پایینتر از 10 درصد هستند. در کشور چین، بیش از 82 درصد کالاهای صنعتی، در کشور اندونزی ۶۶.۳درصد از این گروه کالایی و در کره جنوبی حدود 71 درصد از این کالاها، نرخ تعرفه‌ای کمتر از 10 درصد دارند. در کشورهای ترکیه و روسیه نیز سهم کالاهای صنعتی با تعرفه زیر 10 درصد به ترتیب حدود 63 درصد و 72 درصد است.
همچنین در میان کشورهای مورد بررسی، «کره جنوبی» و «ترکیه» بیشترین حمایت تعرفه ای را از اقلام کشاورزی خود داشته اند؛ به‌طوریکه حدود 10 درصد خطوط تعرفه کشاورزی «کره جنوبی» و حدود ۱۲.۲درصد خطوط تعرفه کشاورزی «ترکیه» تحت کدهای تعرفه بالای 100 درصد قرار دارند .اگرچه در اکثر کشورها سهم خطوط تعرفه بین 50 تا 100 درصد بسیار ناچیز و تقریباً نزدیک به صفر است؛ این رقم در «ایران» برای کالاهای صنعتی معادل ۱۳.۲درصد و برای کالاهای کشاورزی حدود 33 درصدی ثبت شده است .
گروه‌های تعرفه‌ای ایران و ترکیه
براساس این گزارش، بیشترین میزان تعرفه وارداتی در ایران برای گروه «پوشاک» بوده که حدود 55 درصد است. پس از آن، گروه «میوه و سبزیجات» و «محصولات لبنی» هر کدام با میزان تعرفه ۴۲.۶درصد و ۳۴.۸درصد بیشترین میزان تعرفه‌ها را داشته‌اند. «ماشین‌های غیرالکتریکی»، «مواد شیمیایی» و «مواد معدنی و فلزات» به ترتیب بیشترین ارزش واردات را به خود نسبت داده‌اند و نرخ تعرفه آنها در سال مورد بررسی نیز به ترتیب۱۱.۱ درصد، ۹.۳درصد و ۱۴.۶ درصد است. بیشترین نرخ ساده تعرفه ترکیه مربوط به «محصولات لبنی» بوده که معادل ۱۳۱.۶درصد است. پس از آن «محصولات حیوانی» با نرخ تعرفه 101 درصد و «شکر و شیرینی» با نرخ تعرفه 95 درصد قرار دارند. بیشترین ارزش واردات ترکیه مربوط به «تجهیزات حمل و نقل» است که نرخ تعرفه ۸.۸ درصدی دارد.
