محاکمه اعضای کمیته مجازات

بیست و یکم مرداد 1297، محاکمه اعضای کمیته مجازات که در سال 1295 در تهران تشکیل شده بود، آغاز شد. بنیانگذاران این کمیته، تنی چند از طرفداران مشروطه بودند که پس از استقرار نظام جدید و تحقق نیافتن هدف‌های خود، تصمیم به ترور مخالفان گرفتند. کمیته یاد شده در دوره وثوق‌الدوله سرکوب و پس از محاکمه، اعضای آن به اعدام، زندان و تبعید محکوم شدند. از واقعه ترور نافرجام شیخ فضل‌الله نوری، هشت سال گذشته بود. کریم دواتگر که بعد از ماجرای ترور به زندان افتاده بود، با محاکمه و اعدام شیخ فضل‌الله نوری به دست فاتحان تهران، همچون یک قهرمان آزاد شد؛ شاید وقتی مسوول کمیسری حکم آزادی او را صادر می‌کرد، از خیالش هم نمی‌گذشت که ممکن است روزی او به عضویت مخوف‌ترین سازمان‌های مخفی عصر مشروطه درآید. درتابستان سال ۱۲۹۵ خورشیدی، در زیر زمین خانه «میرزاابراهیم‌خان منشی‌زاده»، هسته اولیه سازمانی کوچک و مخفی ریخته شد که نامش را «کمیته مجازات» گذاشتند. جز «منشی‌زاده»، «اسدالله خان ابوالفتح‌زاده» و «محمدنظرخان مشکات‌الممالک» نیز، عضو هیات موسس کمیته مجازات بودند. این سه تن، با هم قرار گذاشتند که دشمنان ملت را با ترور، از سر راه بردارند. آنها معتقد بودند که در این شرایط، مبارزه مسلحانه و حذف فیزیکی مخالفان آزادی و استقلال ایران، یگانه راه ممکنِ پیش رو محسوب می‌شود. بی‌تردید، اینگونه تفکر، ریشه در دیدگاه‌هایی داشت که در قفقاز از طرفداران بسیاری برخوردار بود و از همین طریق، ایرانیان هواخواه آزادی و مشروطیت را تحت تاثیر قرار می‌داد. برخی از مورخان معتقدند که این اقدام، یک رویکرد گریزناپذیر در برابر شرایط بغرنجی بود که مردم آن عصر، با آن دست به گریبان بودند. قضاوت درباره این امر، ساده نیست. اینکه آیا به راستی اقدامات کمیته در راستای منافع ملی بود یا نه، نیاز به مداقه بیشتر دارد. «ابراهیم منشی‌زاده» و «اسدالله ابوالفتح‌زاده» که موسسان کمیته بودند و دستور قتل‌ها از طرف آنها صادر می‌شد، محکوم به ۱۵ سال زندان و تبعید به کلات نادری شدند؛ اما «وثوق‌الدوله» که نمی‌توانست چشم بر دشمنی‌های آنها ببندد، دستور داد هر دو را در سمنان تیرباران کنند و به حیاتشان خاتمه دهند. «ارداقی» و «مشکات الممالک»، هرکدام محکوم به پنج سال حبس و بقیه نیز به ۵ تا ۱۵ سال زندان محکوم شدند. به این ترتیب، پرونده یکی از مخوف‌ترین گروه‌های تروریستی تاریخ ایران بسته شد؛ اما رازهای سربه‌مهر فراوانی باقی ماند که هیچگاه کسی نتوانست به‌درستی، پاسخی برای آنها بیابد. با وجود مطالعات فراوانی که در اطراف کمیته مجازات انجام گرفته است، هنوز هم مسائل مبهم و ناگفته‌ای باقی است که آشکار شدن آنها بعید به نظر می‌رسد.