نخستین فرار محمدرضا پهلوی از ایران

زمینه‌های کودتای 28 مرداد 1332 که از ماه‌ها قبل ایجاد شده بود، باعث شد که محمدرضا پهلوی نگران حضور خود در ایران باشد و می‌خواست هنگام کودتا علیه دکتر مصدق در کشور نباشد. در همین ایام توافق انگلستان و امریکا برای ساقط کردن حکومت مصدق که قبلاً طرح‌ریزی شده بود به مرحله اجرا درآمد. محمدرضا پهلوی، در 22 مرداد حکم عزل مصدق و نخست وزیری سرلشکر زاهدی را صادر و خود پس از صدور فرمان، به شمال ایران عزیمت کرد. در ساعت 2 بامداد فرمانده گارد شاهنشاهی فرمان را به مصدق ابلاغ کرد ولی وی هنگام خروج از منزل بازداشت شد و رادیو تهران این اقدام را کودتا خواند. دراین هنگام شاه و همسرش با یک هواپیما از طریق عراق از ایران خارج شده و به ایتالیا رفت. روزهای 25 تا 27 مرداد، در سراسر ایران اجتماعات بزرگی تشکیل و از دولت لغو نظام سلطنتی درخواست شد. خروج شاه از ایران بدون هیچ تشریفاتی و بدون تشکیل «شورای سلطنت»، از نظر بسیاری «فرار شاه» تلقی شد. از جمله دکتر حسین فاطمی وزیر خارجه وقت ایران که «خروج شاه بدون اطلاع قبلی» را «فرار» دانست و اعلام کرد این کار شاه به منزله استعفای اوست.  بر اساس برخی گزارش‌ها، نیروی هوایی که از پرواز هواپیمای شاه اطلاع یافته بود، از مصدق که همزمان نخست وزیر و وزیر دفاع بود خواست که اجازه بازگرداندن هواپیمای شاه یا سرنگون کردن آن را صادر کند. مصدق اما با سرنگون کردن هواپیما و مرگ شاه مخالفت کرده و بازگرداندن هواپیمای شاه بدون تیراندازی را نیز ناممکن دانسته بود. بر اساس قانون مشروطه، پیش از خروج شاه از کشور باید «شورای سلطنت» تشکیل می‌شد. شاه که بدون اطلاع قبلی و بی‌آنکه شورای سلطنت تشکیل شود از کشور فرار کرده بود مورد طعن و تمسخر قرار گرفت. پس از علنی شدن خبر فرار شاه از کشور، مردم به خیابان‌ها ریختند، مجسمه‌های او و پدرش رضاشاه را پایین کشیدند و علیه سلطنت شعار دادند. گروهی نیز در نقاط مختلف تهران و همچنین میدان بهارستان تظاهرات کردند و خواستار «نظام جمهوری» و پایان سلطنت شدند، کاخ‌های سلطنتی بسته شد و برنامه دعا به جان شاه از برنامه پادگان‌ها کنار رفت. شاه پیش از خروج، یکی از ضعیف‌ترین شاهان تاریخ ایران بود، چرا که محمد مصدق با استفاده از وضعیت بحرانی کشور و فشارهای خارجی پس از ملی شدن صنعت نفت، قدرت بسیاری گرفته بود با دربار به مقابله برخاسته بود و در بسیاری موارد محمدرضا پهلوی چاره‌ای جز کوتاه آمدن در برابر او نداشت.  شاه مخلوع سرانجام در آخرین ساعات 30 مرداد 1332 به کشور بازگشت. روزی که می‌توان آن را روز بازداشت هواداران مصدق و منصوبان او در سراسر کشور دانست. بیش از 200 نفر به زندان رفتند و تصفیه ادارات آغاز شد. بسیاری مانند صالح آرانی مشهور به‌اللهیار صالح سفیر ایران در امریکا خود کناره‌گیری کردند.