خروج عراق از پیمان بغداد

بیست و نهم مرداد 1338، پیمان بغداد به دلیل خروج عراق از این پیمان به سازمان پیمان مرکزی، موسوم به «سنتو» تغییر نام داد و مرکز پیمان به آنکارا منتقل شد. از این تاریخ سازمان یاد شده با حضور کشورهای ایران، ترکیه، پاکستان و با نظارت دولت انگلیس تشکیل می‌شد و امریکا عضو غیر رسمی آن بود. در بیست و نهم آبان 1334 کنفرانس کشورهای عضو پیمان بغداد با شرکت نخست‌وزیران ایران، ترکیه، عراق، پاکستان، انگلستان و وزیر خارجه امریکا در بغداد به ریاست نوری سعید نخست‌وزیر عراق افتتاح شد. مقاله زیر به بررسی آغاز و انجام این پیمان می‌پردازد. کشورهای ایران، عراق، ترکیه، پاکستان و انگلستان در سال 1955 میلادی ‌/‌ 1334 شمسی با انعقاد پیمانی هشت ماده‌ای که به پیمان بغداد معروف شد در یک اتحادیه نظامی منطقه‌ای وارد شدند. در پیمان بغداد و سنتو، امریکا به عنوان ناظر در جلسات آن شرکت می‌کرد و در واقع عضو اصلی آن نبود اما در تمامی تصمیمات این پیمان دخالت داشت، بنابراین شکل‌گیری این پیمان از ابتکارات دولت امریکا به ویژه «جان فوستر دالس» وزیر امور خارجه آن کشور بود که می‌خواست یک سازمان دفاعی قوی در خاورمیانه به وجود آورد.  هدف از انعقاد پیمان بغداد که به ابتکار آنتونی ایدن و آیزنهاور، وزرای خارجه‌ وقت بریتانیا و امریکا بنیان گرفته بود، ایجاد کمربندی دفاعی و امنیتی بر ضد توسعه‌طلبی‌های اتحاد جماهیر شوروی و سرانجام حفاظت از ذخایر نفت و گاز منطقه‌ خلیج فارس و جلوگیری از گسترش اندیشه کمونیسم در میان کشورهای نفت‌خیز منطقه بود. این پیمان قرار بود مکمل پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در اروپا باشد. این پیمان در ابتدا میان عراق، ترکیه و با توافق نوری سعید، نخست‌وزیر عراق و عدنان مندرس، نخست‌وزیر ترکیه و با حمایت انگلستان منعقد شد. به فاصله کمی از این توافقات، ایران، پاکستان و انگلستان به‌طور رسمی در بغداد به آن ملحق شدند و این پیمان به نام پیمان بغداد به ثبت رسید. امریکا گرچه بخش اعظم کمک لجستیکی و مالی پیمان بغداد را به عهده داشت، اما به دلیل اجتناب از رویارویی مستقیم با شوروی هیچ گاه به‌طور رسمی به آن نپیوست. پیمان بغداد متعاقب کودتای عبدالکریم قاسم در عراق ـ ۲۳ تیر ۱۳۳۷ ـ ضربه اساسی دید. قاسم که یک نظامی چپگرا بود به این پیمان روی خوش نشان نداد، در نتیجه مرکزیت پیمان به آنکارا انتقال یافت و بعدها با خروج بغداد از آن به پیمان سنتو شهرت یافت. تفاوت پیمان بغداد با پیمان سعدآباد که در ۱۳۱۶ ش. میان ایران، ترکیه و افغانستان به امضا رسید در این بود که در آن پیمان این سه کشور متعهد شده بودند به خاک یکدیگر تعرض نکنند ولی در پیمان بغداد، همکاری‌های متقابل نظامی پیش‌بینی شده بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران از این پیمان خارج شد و به عضویت کشورهای غیرمتعهد درآمد (خروج ایران از این سازمان در سال ۱۹۷۹و سه سال بعد از خروج پاکستان از این سازمان روی داد).