سوم شهریور سالروز اشغال ایران توسط متفقین

شاید بتوان مهم‌ترین عاملی که باعث شد تا نیروهای متفقین در سحرگاه سوم شهریور 1320 از شمال و جنوب ایران را اشغال کنند، عدم انسجام و هماهنگی درساختار سیاسی پهلوی در آستانه این جنگ دانست. اما جرقه این اشغال زمانی زده شد که رضا خان درخواست شوروی و انگلیس را برای اخراج آلمانی‌ها از ایران رد کرد.  جنگ جهانی دوم که از ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵ میلادی به وقوع پیوست، وسیع‌ترین درگیری نظامی از نظر جغرافیایی در طول تاریخ به شمار می‌رود. این نبرد بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایران را درگیر خود ساخت. 

در حقیقت ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای خاورمیانه از یک طرف با مستعمرات انگلیس یعنی هندوستان و از طرفی دیگر با شوروی به عنوان یکی از ستون‌های اصلی متفقین هم مرز بود به همین دلیل اتحاد با ایران برای هریک از طرف‌های نبرد امتیاز ویژه‌ای به شمار می‌رفت اما ایران از همان ابتدا بی‌طرفی خود را در جنگ اعلام کرد. اگرچه بسیاری از سیاستمداران بر این باور هستند که با توجه به موقعیت حساس و سوق‌الجیشی که ایران در منطقه داشت، اعلام بی‌طرفی امری محال و امکان ناپذیر بود، چون خواه ناخواه کشورهای در حال جنگ به هر بهانه‌ای در تلاش برای ورود ایران به اتحاد خود بودند. بی‌شک موقعیت جغرافیایی و وجود راه آهن ایران یکی از دلایل مهم اشغال ایران به وسیله نیروهای متفقین محسوب می‌شد اما بهانه اصلی متفقین برای ورود به ایران، اعتراض این کشورها به حضور آلمانی‌ها در ایران بود که به فعالیت‌های تجاری و اقتصادی مشغول بودند و آنها ادعا می‌کردند که این کارشناسان آلمانی به عنوان ستون پنجم آلمان در ایران در حال فعالیت هستند تا علاوه بر همراه کردن ایران به طرف جبهه متحدین، راه‌های ضربه زدن به مناطق نفتی و حساس انگلیس و شوروی را شناسایی و به متحدین اطلاع دهند. بعد از درخواست متفقین برای اخراج آلمانی‌ها رضاخان اقدام خاصی در مسیر خواسته‌های متفقین انجام نداد با این امید که آلمان به زودی در جنگ پیروز خواهد شد. 

بدین‌ترتیب انگیس و شوروی با طرح این دستاویز در سحرگاه ۲۵ آگوست ۱۹۴۱ میلادی مصادف با سوم شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی ایران را از شمال و جنوب اشغال کردند. در واقع همکاری میان آلمان و ایران باعث نگرانی انگلیس از نفوذ آلمان در ایران شد و تنها موضوعی که موفقیت نقشه‌های توسعه طلبانه انگلیس را در ایران دچار تردید می‌کرد، همانا وجود نفوذ بیش از حد آلمانی‌ها در ایران بود. گزارش محرمانه وزارت امور خارجه به انگلیس توضیح می‌دهد که «هر تهدید شمال ایران توسط شوروی اکنون از بین رفته، اما خطر آلمان بیشتر شده و پیروزی آلمان‌ بر شوروی می‌تواند این کشور را در حالتی از بیم و هراس قرار داده و همکاری آنها را با آلمانی‌ها باعث گردد.» همچنین برای رسانیدن کمک­‌های نظامی مورد نیاز شوروی، متفقین احتیاج به راهی کوتاه و امن داشتند.

 البته راه ­های استراتژیک متعدد برای کمک رسانی وجود داشت اما ایران انتخاب اول بود، چرا که از میان مسیرهای موجود ایران تنها راهی بود که در تمام چهار فصل سال می‌توانست مورد استفاده قرار گیرد و مصون از حملات هوایی آلمان باشد و در خطر حمله زیردریایی‌های آلمانی نیز قرار نداشته باشد. خط راه آهن سراسری ایران نیز قادر بود، مهمات و لوازم جنگی را به سهولت به مرزهای شوروی برساند. 

چرچیل در این خصوص معتقد بود، برای ما فوق‌العاده اهمیت داشت که از راه ایران خط ارتباطی درجه اول و مهمی با روسیه داشته باشیم. همین دلایل و دلایلی دیگر که از حوصله این بحث خارج است باعث شد تا متفقین 79 سال در چنین روزی پیش و در گیر و‌دار جنگ جهانی دوم ایران را اشغال کنند.