آشوب درقره‌باغ
کارشناسان معتقدند اقتصاد مانع اصلی جنگ طولانی و خونریزی خواهد بود
مهدی بیک| در شرایطی که توجه و تمرکز افکار عمومی بین‌المللی بیشتر تحت تاثیر حوادث مرتبط با انتخابات امریکا و برخی تحرکات حاشیه‌ساز در منطقه غرب آسیا بود، خبر رسید درگیری نظامی بین نیروهای نظامی آذربایجان و ارمنستان در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ مجددا از سر گرفته شده و دو طرف در حال سبک سنگین کردن نیات و راهبردهای نظامی و ارتباطی طرف مقابل هستند. هرچند تحلیلگران همواره این منطقه را در زمره مناطق آشوبناک جهان از نقطه نظر امنیتی و نظامی ارزیابی می‌کنند و احتمال بروز درگیری‌ها در این منطقه همواره بالاست، اما با توجه به شیوع کروناو شرایط نامناسب اقتصادی منطقه که برآمده از کاهش قیمت نفت است، کارشناسان معتقدند که دو کشور حاضر به خطر کردن در این زمینه نخواهند بود. در واقع منافع اقتصادی دو کشور سد محکمی را در برابر هرگونه ماجراجویی نظامی گسترده بسته است. بحرانی که بر اساس اظهارات دکتر افشار سلیمی سفیر سابق کشورمان در باکو، بذر آن از دوره قاجار در قرن نوزدهم و در دوره روسیه تزاری با ارمنیزه کردن قره‌باغ گذاشته شده و در دوره پسا تزاریه و شوروی و نظام دوقطبی و جنگ سردی و در زمان صدارت ژوزف استالین استمرار ماجراجویانه یافته است و در دوران جدید و بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی نیز عرصه رویارویی هژمونیک ترکیه و روسیه بر سر منافع فراوان این منطقه شده است. منافع راهبردی روسیه و ترکیه که برخی تحلیلگران آن را دلیل اصلی فضای متشنج فعلی می‌دانند. بلافاصله پس از اعلام گسترش دامنه درگیری‌ها در قره‌باغ محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان با انتشار توئیتی خواستار پایان فوری خصومت‌ها میان آذربایجان و ارمنستان بر سر مساله قره‌باغ شد. ظریف، یادآور شد: ایران، خشونت نگران‌کننده در ناگورنو قره‌باغ را به دقت زیرنظر دارد. ما خواستار اتمام فوری خصومت‌ها بوده و خواستار گفت‌وگو برای حل اختلافات هستیم. ظریف همچنین تاکید کرد: همسایگانمان اولویت ما هستند و ما آماده‌ایم تا زمینه خوبی برای ممکن کردن گفتوگوها فراهم کنیم. منطقه ما حال خواهان صلح است.
ریشه در تاریخ
بیش از 40سال است که مناقشه بر سر مالکیت منطقه قره‌باغ موجب تنش در این منطقه شده است، از لحاظ حقوق بین‌الملل هرچنداین منطقه بخشی از جمهوری آذربایجان است اما تحت کنترل اقوام ارمنی قرار دارد و از زمان استالین سیاست ارمنیزه کردن قره‌باغ دنبال شده است. این شکل از آرایش جمعیتی سیاستی است که در گذشته قدرت‌های بزرگ برای تسلط بر مناطق راهبردی در پیش می‌گرفتند تا با کاشتن تخم اختلافات در برخی مناطق راهبردی منافع کلی خود را در این مناطق پیگیری کنند. اما رویکرد ایران در مساله قره‌باغ برخلاف روسیه و ترکیه همواره مبتنی بر موازنه مثبت دنبال شده است.
ایران از یک طرف با استفاده از روابط تاریخی و ریشه‌دار خود با ارمنستان تلاش می‌کند تا آرامش را در فضای مناسبات ارتباطی دو طرف ایجاد کند و از سوی دیگر با استفاده از گزاره‌های اشتراکات مذهبی و اقلیمی با آذربایجان به دنبال آن است که آذربایجان را برای تداوم مذاکرات با طرف ارمنی مجاب کند. جنگ قره‌باغ برای نخستین بار از فوریه ۱۹۸۸ تا مارس ۱۹۹۴ در ناحیه قره‌باغ، واقع در جنوب غربی جمهوری آذربایجان، بین اکثریت ارمنی ساکن با پشتیبانی ارمنستان و جمهوری آذربایجان رخ داد. با بالاگرفتن درگیری، هرکدام از طرفین سعی در پاکسازی قومی مناطق تحت تصرف خود از نژاد دیگر کردند. که این پاکسازی‌های قومی یکی از زشت‌ترین تصاویر این جنگ را در صحنه مناسبات جهانی ثبت کرد. در نتیجه جنگ قره‌باغ بیش از 50 هزار نفر کشته شدند و بیش از ۸۰۰ هزار نفر در نواحی مورد مناقشه، آواره و مجبور به ترک وطن شدند. بحران قره‌باغ موجب قطع روابط دیپلماتیک جمهوری آذربایجان و ترکیه با ارمنستان، انسداد مرز‌ها شد و شرایط جدید و شکننده‌ای را در فضای منطقه قفقاز جنوبی حاکم کرد. حضور و نقش آفرینی بازیگرانی نظیر ایران، ترکیه، روسیه، امریکا، فرانسه، سازمان امنیت و همکاری اروپا و شورای امنیت سازمان ملل متحد در روند تحولات قره‌باغ موجب شد این بحران ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی به خود بگیرد. پس از اعلام آتش‌بس در ۲۴ دسامبر ۱۹۹۴ میلادی، شورای عالی قره‌باغ روبرت کوچاریان را به عنوان نخستین رییس‌جمهور آنجا انتخاب کرد و در ۳۰ آوریل ۱۹۹۵ میلادی دومین دوره انتخابات پارلمانی قره‌باغ برگزار شد. نخستین دوره انتخابات در ۲۸ دسامبر سال ۱۹۹۱ میلادی صورت گرفت. این فرآیند در سال 2016 نیز به صورت بسیار محدودتر تکرار شد تا نهادهای بین‌المللی راهکارهای مذاکراتی متنوعی را پیشنهاد کنند.اما در همان زمان هم تحلیلگران اعلام کردند که آتش‌بس در قره‌باغ آتش زیر خاکستر است و با وزش هر نسیمی ممکن است دوباره زبانه بکشد.
توپ‌ها شلیک می‌شوند
نخستین چهره ارمنی که خبر آغاز جنگ در قره‌باغ را به‌طور رسمی اعلام کرد، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان بود که دیروز اعلام کرد آذربایجان حملاتی هوایی و توپخانه‌ای انجام داده است و نیروهای ارمنستان در پاسخ دو هلی‌کوپتر و سه پهپاد آذربایجان را سرنگون کرده‌اند. آذربایجان نیز در واکنش به این اظهارات اعلام کرد که ارمنستان آغازکننده درگیری‌ها بوده و یک حمله سنگین را در خط مقدم انجام داده است. سخنگوی وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در همین رابطه گفت، نیروهای مسلح ارمنستان به روی منازل در امتداد خط مرزی در منطقه «ناگورنو قره‌باغ» آتش گشوده‌اند و در بین جمعیت غیرنظامی تلفاتی وجود داشته است.خبرگزاری اسپوتنیک به نقل از این سخنگو نوشت: صبح امروز (یکشنبه)، نیروهای مسلح ارمنستان که تحریکات گسترده انجام داده بودند، به گلوله‌باران شدید مواضع ارتش جمهوری آذربایجان در امتداد خط مقدم و منازل ما در ناحیه خط مقدم پرداختند. بنا بر گفته این سخنگو، دست‌کم شش خانه مورد حمله قرار گرفته و افرادی از میان مردم محلی، کشته و زخمی شده‌اند. وی افزود که در اثر این رویارویی «زیرساخت‌های غیرنظامیان به‌طور جدی آسیب دید» و «اطلاعات درباره تلفات و زخمی‌ها در بین جمعیت غیرنظامی و ارتش، در حال تأیید است. واحدهای پیشرفته ارتش جمهوری آذربایجان در حال انجام اقدامات تلافی‌جویانه به منظور سرکوب تحریک دشمن و تضمین امنیت جمعیت غیرنظامیانی هستند که در نزدیکی خط مقابله نظامی زندگی می‌کنند.
اردوغان وارد می‌شود
بدون تردید قره‌باغ صحنه رویارویی ترکیه و روسیه نیز محسوب می‌شود، چرا که هر کدام از این قدرت‌ها نفوذ فراوانی در هیات حاکمه این دو کشور دارند. اما نحوه بازیگری ترکیه در این نبرد باعث بروز انتقادات فراوانی از اردوغان شده است. در شرایطی که ظریف با انتشار توئیتی تلاش کرد تا دو کشور را به آرامش و مذاکره دعوت کند؛ اردوغان در پیامی توییتری مردم ارمنستان را تشویق به قیام علیه دولت خود کرد. رییس‌جمهوری ترکیه دیروز (یکشنبه) از شهروندان ارمنستان خواست تا آینده خود را به دست بگیرند و علیه نخست وزیر کشورشان باشند. در ادامه این خبر که به نقل از رویترز رسانه‌ای شده، آمده است: رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه از مردم ارمنستان خواست تا آینده خود را از دست دولتی بگیرند که «آنها را به سوی فاجعه سوق می‌دهد» و آنهایی که از این مقام نظیر عروسک خیمه‌شب‌بازی استفاده می‌کنند. اردوغان در توئیتر نوشت: در حالی که من از مردم ارمنستان می‌خواهم که آینده خود را از دست دولت که آنها را به فاجعه سوق می‌دهد و کسانی که از آن مانند عروسک خیمه‌شب‌بازی استفاده می‌کنند، بیرون بکشند، ما همچنین از تمام جهان می‌خواهیم که در نبرد با تهاجم و بی‌رحمی، در کنار جمهوری آذربایجان باشند. پس از درگیری‌های دیروز قره‌باغ، ارمنستان حکومت نظامی اعلام و جمعیت این کشور را بسیج کرده است. ترکیه دولت ایروان را بابت آنچه که اقدامات تحریک‌آمیز علیه جمهوری آذربایجان توصیف کرد، مورد انتقاد شدید قرار داده است.اما این پرسش که آینده این منازعات چه سرانجامی خواهد داشت همچنان در محافل بین‌المللی مطرح است.
منافع اقتصادی قفقاز مانع جنگ فراگیر می‌شود
در پاسخ به این پرسش یک پژوهشگر حوزه آسیای مرکزی و قفقاز با بیان اینکه درگیری و مناقشه قره‌باغ از جنگ فراگیر تبدیل به جنگ‌های چند روزه شده است، گفت: ایران تنها همسایه قفقاز است که ظرفیت‌هایی برای میانجی‌گری دارد اما تاکنون ارمنستان و آذربایجان حاضر به این مساله نشده‌اند. ولی کوزه‌گر کالجی که با ایسنا گفت‌وگو می‌کرد در خصوص تحولات اخیر میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان اظهار کرد: درگیری که اخیرا اتفاق افتاد 300 کیلومتر بالاتر از منطقه قره‌باغ بود، در واقع در نزدیکی مرز با گرجستان رخ داد، اما پایه و اساس اختلاف آذربایجان و ارمنستان مناقشه قره‌باغ است. وی با بیان اینکه آنچه طی این سال‌ها در مساله قره‌باغ اتفاق افتاده ترکیبی از جنگ و مذاکره بوده است، گفت: برخلاف چیزی که در دهه 90 اتفاق افتاد و جنگ طولانی و چند ساله بود، طی این سال‌ها تبدیل به جنگ‌های چند روزه شده در واقع منطقه از جنگ فراگیر تبدیل به جنگ‌هایی شده که مقطعی اتفاق می‌افتند و زد و خوردهای محدودی هم به وجود می‌آید، اما این منطقه هنوز به ثبات لازم نرسیده است. وی در پایان گفت: این منطقه پتانسیل درگیری‌های شدید را دارد گرچه بسیار بعید است مانند سال‌های قبل درگیری‌های چندین ساله اتفاق افتد زیرا بحث منافع اقتصادی قفقاز هم مطرح است. کشورهای ارمنستان، گرجستان و آذربایجان هر سه در طرح‌های توسعه اقتصادی این منطقه قرار گرفته‌اند و آذربایجان و گرجستان در مسیر خطوط انتقال انرژی به اروپا هستند بنابراین تمایلی ندارند درگیری نظامی به وجود آید لذا مانع از جنگ فراگیر در قفقاز می‌شوند. اگر جنگ، فراگیر باشد تمام سرمایه‌های اقتصادی از قفقاز خارج می‌شوند.
ایران طرفین را دعوت به آرامش کرد
در این شرایط سخنگوی وزارت امور خارجه آمادگی ایران برای استفاده از همه ظرفیت‌های خود به منظور برقراری آتش‌بس و آغاز گفت‌وگو میان طرفین درگیری در آذربایجان و ارمنستان را اعلام کرد.سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه در ارتباط با درگیری‌های نظامی به وقوع پیوسته بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان اظهار داشت: جمهوری اسلامی ایران از نزدیک و با نگرانی درگیری‌های نظامی میان جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان را دنبال می‌کند و ضمن دعوت طرفین به خویشتنداری، خواستار توقف فوری درگیری‌ها و آغاز گفت‌وگو میان دو کشور است. سخنگوی وزارت امور خارجه همچنین آمادگی کشورمان برای استفاده از همه ظرفیت‌های خود به منظور برقراری آتش‌بس و آغاز گفتوگوها میان طرفین را اعلام کرد. به نظر می‌رسد مانع اصلی گسترش نبرد قره‌باغ در واقع نیازی است که این دو کشور به سرمایه‌گذاری‌های خارجی و جذب توریست دارند. جنگ یکی از عو.املی است که باعث کاهش شاخص‌های اقتصادی خواهد شد و نه آذربایجان و نه ارمنستان در شرایطی نیستند که بتوانند نبرد را تداوم بخشند. باید دید که آیا این بار می‌توان نسخه‌ای برای آتش‌بس دایمی در این منطقه نوشت یا اینکه باز هم باید شاهد یک چنین تحولاتی باشیم.
