چهار حمایت همزمان از اقشار کم‌درآمد
در آبان سال گذشته و در زمان افزایش قیمت بنزین، دولت بحثی را مطرح کرد که نشان از تغییرات جدی در جامعه ایرانی داشت. هرچند طرح ناگهانی تغییر قیمت بنزین حواشی و هزینه‌های زیادی را به کشور تحمیل کرد اما خبر مهمی که در این بین کمتر به آن توجه شد، برنامه جایگزین دولت برای حمایت از اقشار کم درآمد جامعه بود. دولت اعلام کرد در طرح سبد معیشتی خانوار، 60 میلیون ایرانی حمایت‌های جدید دریافت می‌کنند و به این ترتیب تنها 20 میلیون نفر از جمعیت ایران، نیاز به حمایت‌های فوری دولت نداشتند و این اهمیت فراوانی برای تحلیل وضعیت اقتصادی ایران در شرایط فعلی دارد.
در اقتصاد ایران، با توجه به اینکه هرگز تعریف دقیقی از وضعیت رابطه میان بخش دولتی و خصوصی اقتصاد ارایه نشده، حمایت دولت از مردم به عنوان بخش جدانشدنی اقتصاد همواره ادامه داشته است. در کنار توزیع کوپن که از دهه 60 کلید خورد و تا پایان دهه 80 ادامه پیدا کرد، پرداخت یارانه نیز به عنوان بخش مهمی از اقتصاد ایران همواره ادامه داشته است.
آمارهایی که در سال 98 منتشر شد، نشان از آن داشت که دولت در سال بیش از 1000 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان و غیرمستقیم می‌دهد که بخش مهمی از آن به سوخت اختصاص دارد. در چنین فضایی بود که دولت تصمیم گرفت قیمت بنزین را افزایش دهد تا بخشی از یارانه پنهان این سوخت به شکل مستقیم در اختیار مردم قرار گیرد. یارانه پنهان هیچ نقشی در افزایش عدالت اقتصادی در جامعه ایفا نمی‌کند. زیرا وقتی بنزین یارانه می‌گیرد، اقشار ثروتمند که چند خودرو دارند از مواهب ان استفاده می‌کنند و اقشار کم‌درآمد که باید محل اصلی دریافت یارانه باشند از آن بهره نمی‌برند. در چنین فضایی، مخالفان یارانه پنهان این طور استدلال می‌کنند که باید یارانه به شکل مستقیم به مردم برسد، طرحی که هرچند در نگاه نخست، مفیدتر از یارانه غیر مستقیم است اما در دل خود ابهام‌ها و مشکلات خاص خود را دارد.
در کنار افزایش حجم نقدینگی، نامشص بودن منابع مالی مورد نیاز و نحوه تعیین اقشار کم درآمد، سوال مهم میزان تاثیرگذاری این طرح‌هاست. با توجه به بالا بودن نرخ تورم در طول تمام سال‌های گذشته، اثرگذاری طرح‌های حمایتی دولت به‌شدت پایین آمده و مشخص نیست در کنار هم قرار گرفتن تمام طرح‌های دولت چه گره‌ای از زندگی مردم باز خواهد کرد.
10 سالگی یارانه نقدی
نخستین طرحی که در ایران به پرداخت پول مستقیم به مردم منجر شد در دولت احمدی‌نژاد و در سال 89 کلید خورد. در آن سال دولت قیمت بنزین را افزایش داد و گام نخست هدفمندی یارانه‌ها را کلید زد. در چارچوب این طرح، دولت به حساب هر ایرانی 45 هزار و 500 تومان واریز کرد. در همان سال نیز کارشناسان از این می‌گفتند که باید شناسایی اقشار کم درآمد در دستور کار قرار می‌گرفت تا دهک‌های بالای جامعه به این پول دسترسی نداشته باشند و در ازای آن کمک به اقشار کم درآمد افزایش یابد. همین موضوع در سال‌های بعد به معضلی جدی برای دولت تبدیل شد و هرچند سال گذشته دولت اعلام کرد که چند صد هزار نفر را از فهرست دریافت یارانه حذف کرده اما همچنان مشخص نیست چند نفر یارانه دریافت می‌کنند.
در سال 89، در حالی مبلغ یارانه 45 هزار تومانی به حساب خانوارها واریز شد که رییس‌جمهور وقت معتقد بود حتی با پس انداز چند ساله می‌توان با این پول خانه خرید اما در عمل پس از گذشت 10 سال، این یارانه به حدی بی‌ارزش شده که حتی کفاف خرید دو کیلو گوشت مرغ یا دو کیلو برنج را نیز نمی‌دهد.
سبد معیشت خانوار
دومین یارانه نقدی که واریز آن از آبان سال گذشته کلید خورد و بیش از یک سال از پرداختش گذشته، سبد معیشتی خانوار است که از محل افزایش دوباره قیمت بنزین به وجود آمد. دولت اعلام کرد تمام منابع حاصل از افزایش قیمت بنزین را در اختیار خانوارهایی که نیازمند کمک هستند قرار می‌دهد. این طرح به 60 میلیون ایرانی اختصاص پیدا کرد و در قالب آن حدودا ماهی 50 هزار تومان به ازای هر نفر واریز می‌شود. این طرح نیز با توجه به بالا بودن نرخ تورم، عملا از همان ابتدا تاثیر چندانی بر هزینه خانوارهای شهری نداشت.
اگر این طور حساب کنیم که یک فرد با احتساب همزمان یارانه نقدی و سبد معیشت خانوار در طول ماه، حدود 100 هزار تومان دریافت می‌کند، مجموع این مبلغ حتی کفاف خرید یک کیلو گوشت گوسفندی را نیز نمی‌دهد.
طرح کوپنی مجلس
سومین طرحی که احتمالا اجرای آن به زودی کلید خواهد خورد طرح مجلس برای احیای مجدد توزیع کوپن این‌بار به شیوه‌ای جدید است. مجلس دولت را مکلف کرده است تا پایان اسفند یارانه‌ای ۱۲۰ هزار تومانی برای دهک‌های پایین و ۶۰ هزار تومانی برای سایر دهک‌ها در نظر بگیرد. طبق مصوبه مجلس دولت مکلف شده است نسبت به تأمین و پرداخت یارانه اعتبار خرید به هر فرد ایرانی شناسایی شده در طرح معیشت خانوار به تعداد حداقل 60 میلیون نفر (ازطریق واریز اعتبار به کارت یارانه نقدی سرپرست خانوار به مبلغ یک میلیون و دویست هزار (۱.۲۰۰.۰۰۰) ریال برای هر یک از افراد سه دهک اول از جمله افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی، سازمان بهزیستی، رزمندگان معسر و افراد با درآمد کمتر از حداقل حقوق و دستمزد و مبلغ ششصد هزار (۶۰۰.۰۰۰) ریال برای هر یک از افراد سایر دهک‌های مشمول فوق‌الذکر اقدام نماید.
هرچند طرح مجلس موافقت شورای نگهبان را نیز دریافت کرده اما نحوه تامین منابع مالی این طرح، چگونگی اجرای آن و میزان تاثیرگذاری‌ای که دارد با اما و اگر مواجه است.
یارانه کرونایی دولت
آخرین طرح حمایتی که رییس‌جمهور چند روز قبل خبر نهایی آن را اعلام کرد، یارانه جدید حمایتی دولت از اقشار کم درآمد است که در تعطیلات کرونایی جدید اجرا خواهد شد. در حالی که مقدمات پرداخت این یارانه در حال تدوین است، دولت نیز یارانه‌ای برابر با صد هزار تومان برای ۳۰ میلیون نفر از جمعیت نیازمند ایران را تدارک دیده است.دهک‌های پایین درآمدی، زنان سرپرست خانوار و افرادی که تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی هستند از این یارانه برخوردار می‌شوند.
این یارانه به مدت ۴ ماه به 30 میلیون نفر از جمعیت کشور پرداخت می‌شود و در کنار این یارانه دور دوم پرداخت وام قرض‌الحسنه یک میلیون تومانی برای ۱۰ میلیون خانوار یارانه‌بگیر نیز اجرایی خواهد شد.
بر این اساس، برای خانوار یک نفره که ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومان یارانه نقدی، ۵۵ هزار تومان کمک معیشتی و ۱۰۰ هزار تومان کمک بلاعوض کرونا دریافت می‌کند در مجموع تا پایان سال هر ماه حدود ۲۰۰ هزار و ۵۰۰ تومان پرداخت خواهد شد.با اجرایی شدن مصوبه مجلس این یارانه بین ۶۰ تا ۱۲۰ هزار تومان افزایش خواهد یافت.
هرچند با در کنار هم قرار دادن این ارقام به نظر می‌رسد اقشار کم درآمد مبلغ بیشتری را نسبت به گذشته دریافت می‌کنند اما همچنان با توجه به افزایشی بودن نرخ تورم، سرنوشت هیچ یک از این طرح‌ها مشخص نیست. باید دید در ماه‌های آینده آیا مقدمات کاهش نرخ تورم یا بهبود شرایط اقتصادی با توجه به احتمال کاهش تحریم‌ها فراهم می‌شود یا همچنان تنها منابعی از سوی دولت تخصیص خواهد یافت که از سویی به افزایش فشار بر بودجه منجر می‌شود و از سوی دیگر تاثیر قطعی بر کاهش فشار بر اقشار کم درآمد جامعه ندارد.
