جایگاه آتی نفت و گاز در اقتصاد جهانی و اهمیت رفع تحریم‌ها

مهدی رضایی

گروه نفت و گاز در سازوکار محاسبات حساب‌های ملی ایران، مشتمل بر فعالیت‌های استخراج، بهره‌برداری و تصفیه نفت خام و تولید فرآورده‌های نفتی و گازی است. اگر چه بر اساس طبقه‌بندی‌های بین‌المللی، عملیات تصفیه نفت یا همان پالایش نفت می‌باید در زمره فعالیت‌های صنعتی قرار گیرد، اما به خاطر اینکه نفت خام با قیمت نازل به بخش پالایش نفت کشور عرضه می‌شود، برای اجتناب از برآوردهای نادرست از ارزش‌افزوده ایجادی در بخش صنعت، فعالیت‌های مرتبط با پالایش نفت، در طبقه‌بندی استخراج، بهره‌برداری و تصفیه نفت خام قرار می‌گیرد. نفت خام، فرآورده‌های‌ نفتی، گاز طبیعی، مایعات و میعانات گازی، سهم قابل‌توجهی هم در تولید و هم صادرات کشور ما دارند. طی دوره 1383 تا 1399 سهم نفت از تولید ناخالص داخلی کشور بین 12 تا 30 و سهم آن از کل صادرات کشور طی همین دوره بین 60 تا 80 درصد در نوسان بوده که نشان از اهمیت این محصول و محصولات فرآوری ‌شده آن در اقتصاد کشور دارد. بخش اعظم فرآورده‌های نفتی و محصولات جانبی حاصل از استخراج آن، سوخت‌هایی همچون بنزین، گازوییل، نفت سفید...

 نفت کوره (مازوت)، گاز شهری و گاز طبیعی فشرده هستند. این نوع سوخت‌ها در زمره سوخت‌های فسیلی قرار می‌گیرند؛ زیرا این سوخت‌ها و سایر کانی‌های غیرفلزی سوختی نظیر زغال‌سنگ، از انباشته شدن بقایای جانوران و گیاهان در کف دریاهای قدیمی به وجود آمده‌اند. طی نیم‌قرن گذشته، تقاضای نفت جهانی (که برابر با عرضه نفت جهانی است) همواره روند صعودی داشته است؛ به ‌طوری ‌که در سال 1970، تقاضای جهانی نفت 45 میلیون بشکه نفت در روز بود که به مقدار 92 میلیون بشکه نفت در روز در سال 2019 افزایش یافت. تمام کشورهای دنیا قادر به تولید نفت نیستند و یا اینکه نفت تولیدی آنها کفاف نیاز آنها را نمی‌دهد؛ به این خاطر، صادرکنندگان نفت در تمامی دوران به نحوی از انحا بر قیمت نفت در جهت افزایش درآمدهای نفتی خود تأثیرگذار بوده‌اند. این تاثیرگذاری در کنار آلودگی‌های زیست‌محیطی حاصل از مصرف سوخت‌های فسیلی، کم‌ و بیش تمامی کشورهای دنیا را به فکر انرژی‌های جایگزین سوخت‌های فسیلی انداخته است. اگر چه سوخت‌های فسیلی دنیا را متحول کرده‌اند، اما تحمل اثرات منفی انتشار دی‌اکسیدکربن و سایر گازهای گلخانه‌ای برای مردم دنیا بسیار دشوار شده و آنها را به فکر استفاده از انرژی‌های جایگزین نظیر برق حاصل از امواج دریا، انرژی بادی و انرژی خورشیدی انداخته است. حتی وسایل استفاده‌کننده از انرژی‌ها فسیلی نظیر اتومبیل‌ها نیز به سمت برقی شدن می‌روند. بسیاری از رسانه‌ها مدعی حذف کامل سوخت‌های حاصل از نفت در سال‌های آتی هستند؛ ولی واقعیت‌های علمی پذیرفته ‌شده دیگری وجود دارند که بر اساس آنها می‌توان به قضاوت‌های صحیح‌تری در این رابطه دست ‌یافت. اوپک پیش‌بینی می‌کند که تا سال 2040، رشد اقتصاد جهانی دو برابر می‌شود و تعداد افراد روی کره زمین نیز به میزان 7/1 میلیارد نفر افزایش می-یابد؛ تا سال 2040، حدود 2/1 میلیارد نفر دیگر پشت فرمان اتومبیل‌ها خواهند نشست و وسایل نقلیه تجاری در جاده‌ها دو برابر خواهند شد. ضمن اینکه در سال‌های آتی، به‌واسطه بهبود فناوری هوانوردی، افزایش درآمد سرانه مردم جهان و توسعه زیرساخت‌های مربوطه، سفر هوایی اهمیت بیشتری خواهد یافت. همه این واقعیت‌ها به معنای افزایش 50 درصدی تقاضای نفت طی دهه‌های آتی نسبت به تقاضای حال آن است. پیش‌بینی‌های بسیاری از گزارش‌های قابل استناد نیز بر این موضوع صحه می‌گذارند. به‌ طور حتم پیش‌بینی‌های صورت گرفته عینا اتفاق نخواهد افتاد و این پیش‌بینی‌ها همیشه قابل‌تغییر هستند، با این‌ حال، حتی اگر نیمی از این پیش‌بینی‌ها به واقعیت تبدیل شوند، همچنان سوخت‌های فسیلی، اهمیت بالایی برای رفاه اقتصادی جهان در دهه‌های آتی خواهند داشت. ذخایر اثبات ‌شده نفت خام و گاز طبیعی ایران به ترتیب 209 میلیارد بشکه و 34 میلیارد مترمکعب است و لذا در تولید این محصولات و نیز محصولات فرآوری شده آنها دارای مزیت است. به‌ این‌ ترتیب، ایران این بخت را دارد که حداقل تا دهه‌های آتی، از درآمدهای حاصل از تولید نفت خام و گاز طبیعی برخوردار باشد. مهم‌ترین مساله این است که کشور چه اقداماتی کند تا از این منابع خدادادی بیشترین منافع را ببرد. پاسخ محوری و واضح به این مساله، ایجاد ارزش ‌افزوده بیشتر در نفت خام و گاز طبیعی تولیدی کشور است.

بر اساس آمارهای منتشره از سوی آژانس بین‌المللی انرژی، تولید نفت خام جهانی در سال 2018، حدود 4 میلیون کیلوتن بوده است (هر یک‌ تن، معادل انرژی آزاد شده از انفجار یک‌ تن تی‌ان‌تی است) که از این مقدار نفت خام تولیدی، به ترتیب 26 و 35 درصد آن، به تولید بنزین و گازوییل منتهی شده است؛ یعنی درمجموع سهمی بیش از 60 درصد. همچنین، در حالی ‌که متوسط قیمت نفت خام به ازای هر لیتر 40 سنت در سال 2019 بوده، این قیمت برای بنزین و گازوییل به ترتیب، 91 سنت و 02/1 دلار بوده است؛ به عبارتی، به ‌طور متوسط بیش از دو برابر قیمت نفت خام بوده است. حتی بر اساس برخی از گزارش‌ها، قیمت این دو سوخت در برخی از کشورها بیش از 2 دلار به ازای هر لیتر در فوریه 2021 بوده است. بخش استخراج نفت کشور دارای برخی مشکلات نظیر پیشرفت اندک میادین، فرسودگی تأسیسات، نوسان قیمت جهانی نفت، عدم سرمایه‌گذاری مکفی و ضعف فناوری برای استخراج میادین مشترک با همسایگان و همچنین رقابت با آنها در تولید و صادرات نفت است. بخش پالایشگاهی کشور نیز از عارضه‌های چندی رنج می‌برد؛ نظیر ابهام اساسی در نحوه تعیین قیمت نفت خام تحویلی، مشکلات اجرای کیفی‌سازی قیمت‌ فرآورده‌های تولیدی، مشکلات مربوط به قیمت‌گذاری برخی از فرآورده‌های نفتی. اما مهم‌ترین مشکلات فراروی این بخش، تحریم‌های اقتصادی است که صادرات محصولات تولیدی این بخش و جذب سرمایه‌گذاری خارجی در این بخش را با مشکلات جدی مواجه کرده است. عرضه نفت در کشور ما، به سهمیه ما در اوپک، توان کشور ما در تولید آن و وضعیت تقاضای جهانی نفت بستگی دارد. برخلاف روندهای صعودی تولید و عرضه جهانی نفت، در سال 1383 صادرات نفت کشور 5/2 میلیون بشکه در روز بود که در سال 1393 به 1/1 میلیون بشکه نفت کاهش یافت.  آمارهای منتشره از سوی اوپک نیز بیانگر این است که ایران در سال 2019، به ‌طور متوسط فقط 651 هزار بشکه نفت در روز صادرات داشته که بسیار کمتر از صادرات کشورهای منطقه است. برای نمونه، در آن سال، تولید و صادرات نفت کشور عراق، به ترتیب 6/4 و 4 میلیون بشکه نفت در روز بود. ایران در همین سال، 284 هزار بشکه صادرات رسمی فرآورده‌های پالایشی نفت داشته که این محصولات پالایشی برای عربستان و همچنین کشور کوچک امارات متحده عربی، به ترتیب 3/1 میلیون و 883 هزار بشکه بوده است. از منظر اهمیت سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه نفت، همین بس که بر اساس گزارش‌های سازمان ملل متحد، ارزش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) از نوع ایجادی (که مبادرت به ایجاد واحد تولیدی جدید می‌کند) جذب ‌شده به تمامی فعالیت‌های دنیا در سال 2018، تقریبا 981 میلیارد دلار بوده که حدود 9 درصد آن (86 میلیارد دلار) مربوط به تولید کک نفتی و پالایش نفت خام بوده است. حتی کشورهای در حال ‌توسعه واردکننده نفت نیز به موضوع جذب سرمایه‌گذاری در بخش نفت اهمیت می‌دهند؛ برای مثال، در حالی ‌که هند دارای اقتصاد متنوعی است و در عین‌ حال خود نیز در سایر کشورها سرمایه‌گذاری می‌کند، برای توسعه میادین نفت خود و کاهش اتکای به واردات نفت و همچنین ایجاد ارزش‌افزوده بیشتر در نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها، با شرکت‌های بزرگ و مطرح جهانی نظیر اکسان موبایل امریکا و آرامکو عربستان، قرارداد همکاری بسته است. جایگاه بااهمیت نفت در اقتصاد جهانی حداقل برای دو دهه آتی و همچنین برخورداری ایران از ذخایر اثبات ‌شده قابل‌ توجه نفت، نشان از وجود زمینه‌های پیشرفت و توسعه کشور در سال‌های آتی دارد. استفاده از این زمینه‌ها، نیازمند برطرف کردن مشکلات موجود و نیز اقدامات جدید توسعه‌ای در بخش استخراج نفت و گاز طبیعی است. در کنار این مهم، رقابت با سایر کشورهای نفتی جهان به‌ویژه کشورهای نفتی منطقه که چند سالی است گوی سبقت در تولید و صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی را از ایران ربوده‌اند، باید در نظر داشت. سرآغاز توسعه بخش نفت و گاز کشور و حل مشکلات فرآروی آن، برطرف کردن تحریم‌های اقتصادی است. با برطرف شدن تحریم‌ها، دسترسی کشور به منابع مالی و فناوری‌های جدید و روز دنیا برای استخراج نفت و گاز و تولید محصولات متنوع و پیچیده‌تر حاصل از فرآوری آنها به ‌صورت چشمگیری تسهیل خواهد شد.