کابوس واقعی مهاجرت نخبگان فناوری
هرگونه طرحی با رویکرد سلبی و محدود کردن سازوکار بازار آزاد رقابتی، نه تنها منجر به رشد و توسعه کسبوکارهای نوآور نمی‌شود، بلکه با ایجاد زمینه انحصار برای برخی کسب‌وکارها، کاربر نهایی را نیز به تدریج از حداقل‌های کیفیت خدمات محروم می‌کند. سیاست‌های پیش‌بینی‌شده در طرح صیانت، با تشدید و تسریع روند مهاجرت جوانان نخبه و فعالان استارت‌آپی کشور بیش از هر چیز منجر به انتفاع حاکمان رقبای منطقه‌ای کشور از جمله امارات و ترکیه خواهد بود که در انتظار صدها هزار برنامه‌نویس و متخصص دانش‌بنیان ایران آغوش گشوده‌اند. همچنان‌که مدتی است جست‌وجوی عبارت مهاجرت توسط کاربران داخل کشور در گوگل افزایش یافته و برخی از کشورهای اطراف ایران حتی برای برنامه‌نویسان و دیگر مشاغل ویزاهایی با اسامی چشم‌گیری همچون ویزای طلایی صادر می‌کنند. برخی این شرایط را به مطرح شدن موضوعاتی مانند طرح صیانت ارتباط می‌دهند و برخی آن را ناشی از فشار اقتصادی وارد شده بر شرکت‌ها و کارمندان آنها. موضوع هرچه باشد؛ بحرانی است که تازگی هم ندارد اما این روزها پررنگ‌تر شده و نگرانی‌های خاصی به وجود آورده و در برخی موارد یک ناامیدی را شکل داده است. درحالی که حاکم شدن جو ناامیدی به شکل عمومی در جامعه در کنار فراهم بودن فرصت‌های شغلی برای متخصصان آی‌تی در سراسر دنیا، سبب افزایش اقبال بیشتر به مهاجرت در متخصصان حوزه آی‌تی کشور شده است، با وجود این، کسب‌وکارها همچنان امیدوارند که با کمک دولت و تسهیل‌گری شرایط برای استارت‌آپ‌ها، بتوان نیروهای انسانی را در کشور حفظ کرد و با آنها اقتصاد کشور را رشد و توسعه داد. ایلیا وکیلی از فعالان حوزه فناوری، با اشاره به موج مهاجرت‌های متخصصان آی‌تی در سال‌های ۸۸، ۹۶ و ۹۸ به دیجیاتو گفت: از یک سو سیاست‌های حاکمیت به سمت طرح‌هایی مانند صیانت و محدودسازی رفته و از سوی دیگر موفق نبودن در حفظ ارتباطات با دنیا در حوزه آی‌تی به منظور شکوفا کردن اقتصاد این حوزه از طریق صادرات نرم‌افزارها و خدمات، سبب شده شرکت‌های ایرانی توان رقابت با رقبای خارجی خود را از دست دهند. این عوامل سبب شده مهاجرت برای متخصصان آی‌تی یک گزینه جدی باشد. وکیلی با تاکید بر اینکه فیلترینگ و صیانت از داخل و تحریم‌ها از خارج شرکت‌های حوزه آی‌تی ایران را محدود می‌کند، می‌گوید: یک شرکت ایرانی برای اینکه سرویسی ارایه دهد که در دنیا مورد استفاده قرار گیرد تا بتواند متناسب با سرویس‌های خود درآمد داشته باشد و به دنبال آن به متخصص ایرانی حقوق دهد، باید از هفت‌خان عجیبی عبور کند که هر شرکتی قادر به انجام چنین کاری نیست.
حاکمیت می‌تواند به مقابله با بحران فرار مغزها کمک کند
او در مورد راهکارهای حفظ متخصصان آی‌تی در کشور می‌گوید: حاکمیت می‌تواند با ایجاد شرایط کار عادلانه، زندگی معقول و با کیفیت و ایجاد نکردن محدودیت در راستای حفظ نیروی متخصص در کشور گام بردارد. شرکت‌ها هم می‌توانند با ایجاد فضای کاری عادلانه و شریک کردن افراد در منافع مالی شرکت به مهاجرت نکردن نیروی انسانی متخصص کمک کنند. دیگر آن فضای کسب‌وکار سنتی که یک کارفرما عمده درآمد را برای خود برمی‌داشت و نیروی کار ارزان وجود داشت، دست‌کم در حوزه آی‌تی از بین رفته است. نیروی کار متخصص در شرایط کرونا به راحتی می‌تواند از داخل ایران برای شرکت‌های خارجی دورکاری کند و حتی به این منظور ناچار به مهاجرت نیست. به‌باور وکیلی شرکت‌ها با جذب افراد جدید به حوزه آی‌تی هم می‌توانند به موضوع کمبود نیروی انسانی کمک کنند. شرکت‌ها می‌توانند افرادی را که در شهرهای کوچک و مناطق محروم که به منابع لازم برای یادگیری و کار دسترسی ندارند، توانمند کنند. حتی در گذشته افراد زیادی که برای یادگیری و کسب مهارت از ایران خارج شده بودند، پس از مدتی با توانمندی بیشتر به کشور بازگشتند. مهم این است که در این شرایط بتوان جایگزین مناسب برای این افراد پیدا کرد.
بازگشت مغزها به کشور شاید در فردایی بهتر
پدیده‌ای که در سال‌ها و ماه‌های گذشته برخی دولتمردان به آن اشاره داشتند، موضوع بازگشت مغزها به کشور بوده است. با اینکه این ادعا چندباری از سوی برخی مقامات مطرح شده اما مشاهدات عینی نشان می‌دهد که این موضوع فعلا رواج ندارد و تقریبا در بیشتر صنایع رخ نداده است. وکیلی درباره بازگشت مغزها به جای فرار مغزها از کشور می‌گوید: هر زمان که روزنه امیدی برای افرادی که دوست داشتند در ایران و برای ایران کار کنند و در کنار خانواده خود باشند، به کشور بازگشته‌اند. بهتر است فضای مناسبی فراهم کنیم و به سمتی نرویم که با محدودیت‌های از داخل و خارج خود را ایزوله کنیم. وکیلی در مورد نقش دولت جدید در کاهش فرار مغزها، می‌گوید: دولت فقط باید سنگ‌اندازی نکند. در سال‌های اخیر توقع ما این بوده که دولت‌ها تنها کافی است سنگ‌اندازی و ایجاد محدودیت نکنند. دولت‌ها می‌توانند شرایطی ایجاد کنند که فضا برای کار کردن در حوزه آی‌تی و سایر حوزه‌ها فراهم باشد.
محدودیت‌های فراوان پیش پای نیروهای فنی
محمدمهدی صادق، از دیگر فعالان حوزه فناوری، درباره دغدغه و نگرانی‌های نیروهای متخصص در حوزه آی‌تی، می‌گوید این موضوع شرایطی در کشور ایجاد کرده که بیم مهاجرت بیشتر از همیشه شده است و به این مساله می‌توان از دو زاویه نگاه کرد. از یک زاویه، بخشی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های نیروهای متخصص در حوزه آی‌تی هم‌راستا با سایر اقشار جوان کشور است، مواردی نظیر تورم و افزایش فشار هزینه‌های زندگی، نبود امکانات کافی برای رشد و توسعه فردی، عدم ثبات در کسب و کارها، سطح پایین خدمات رفاهی. از زاویه دیگر، آن چیزی که می‌تواند باعث تقویت تصمیم به مهاجرت در این قشر شود، وجود محدودیت‌های فراوان در صنعت آی‌تی کشور است، از یک‌سو بحث تحریم‌ها که دسترسی به بسیاری از خدمات بین‌المللی را دشوار و در برخی موارد غیرممکن کرده و از سوی دیگر وضع قوانین و مقررات محدودکننده داخلی و حاکمیتی است. او موضوعاتی همچون نبود زیرساخت‌های فنی متناسب با کسبوکارهای آنلاین در مقیاسی بزرگ، عدم تمایل بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری بر روی استارت‌آپ‌ها و گسیل سرمایه‌ها به سمت بازارهای زودبازده را از دیگر مواردی می‌داند که نیروهای متخصص مشغول به کار در این اکوسیستم را به فکر مهاجرت می‌اندازد. صادق اظهار کرد: در بخش محدودیت‌ها و قوانین حاکمیتی، مطرح شدن طرح‌هایی مانند «طرح صیانت» در صورت اجرایی شدن، موجب نگرانی، ناامیدی و سرخوردگی بسیاری از فعالین صنعت آی‌تی و نیروهای متخصص را در پی خواهد داشت. او با اشاره به خبرهای مختلفی که پیرامون جذب نیروهای متخصص ایرانی در کشورهای منطقه با شرایط ایده‌آل منتشر می‌شود، می‌گوید این مساله تهدید اصلی نیست بلکه باید در شرایط حاکم بر فضای کسب و کارهای آنلاین کشور جست‌وجو کرد. اگر نهادهای تاثیرگذار بر این کسب و کارها، برای رشد، توسعه و رفع موانع عزم جدی داشته باشند، این تهدیدها محل نگرانی نخواهند بود.
برای ماندن نخبگان در کشور چه می‌توان کرد؟
او در پاسخ به این پرسش که چه اقدامی می‌توان انجام داد تا متخصصین و نخبگان در کشور باقی بمانند، گفت: قطعا در این مورد مسوولیت و سهم دولت و نهادهای حاکمیتی بیشتر است. دو مشکل اساسی که در حال حاضر پیشِ روی کسب و کارها بالاخص شرکت‌های استارت‌آپی وجود دارد، قوانین نظارتی پیچیده و تامین سرمایه است. در کشور نیاز جدی به تسهیل قوانین نظارتی از سوی حاکمیت حس می‌شود که متاسفانه با مطرح شدن موضوع طرح «صیانت» این مورد می‌تواند تبدیل به یک بحران جدی شود. صادق به مساله تامین سرمایه برای شرکت‌های استارت‌آپی اشاره می‌کند و آن را بسیار حیاتی متصور می‌شود چرا که باور دارد تنها این موضوع می‌تواند منجر به رشد و توسعه جدی شرکت‌ها بشود. به عقیده صادق، ایران در حال حاضر در موقعیتی نیست که بتواند ایرانیان نخبه خارج کشور را دوباره به کشور و صنایع داخلی برگرداند؛ هرچند به گفته او در برخی شرکت‌های فناوری این موضوع تا حدی رخ داده که نشان‌دهنده پتانسیل بالای استارت‌آپ‌های ایرانی است. صادق در پاسخ به این پرسش که دولت جدید چه کمکی می‌تواند به بهبود این شرایط بکند؟ گفت: ایران در زمینه سرمایه انسانی و به ویژه در حوزه آی‌تی، از کشورهای سرآمد دنیا به حساب می‌رود و پتانسیل بسیار بالایی در این زمینه دارد. همین موضوع می‌تواند یک فرصت برای دولت سیزدهم باشد تا با یک رویکرد حمایتی، توسعه زیرساخت‌ها و حذف موانع از پتانسیل بسیار بالای شرکت‌های نوآور استفاده کند. همانطور که پیش‌تر هم اشاره کردم یکی از مسائل حیاتی و بسیار مهم برای استارت‌آپ‌ها جذب سرمایه است که مسیر ورود به بورس می‌گذرد و در این بین دولت جدید می‌تواند نقشی مهمی ایفا کرده و این فرایند را تسریع و تسهیل کند. در دوران رکود و شرایط دشوار اقتصادی پس از پاندمی کرونا، بسیاری از کشورها با تکیه بر ظرفیت بالای شرکت‌های استارت‌آپی خود توانستند جلوی بحران‌های جدی را بگیرند و در بسیاری موارد این شرکت‌ها به کمک دولت‌ها و کشورشان آمدند. امیدوارم چنین فضایی برای متخصصان جوان ما هم فراهم شود و شاهد فروکش کردن موج مهاجرت باشیم.
