گمرک ایران و چند پرسش بی‌پاسخ

محمد یوسفی آرامش

سال‌هاست که در رسانه‌های مختلف نقدهای متنوعی درباره وزارتخانه‌های اقتصاد، صمت و همچنین از اهمیت نقش بانک مرکزی و بانک‌ها در اقتصاد کشور می‌شنویم و می‌خوانیم؛ اما در میان همه این انتقادات، گمرک ایران به عنوان یک رکن مهم میان سازمانی و اجرایی همچون ماهیت مبهمش به فراموشی سپرده شده است؛ این در حالی است که سیاستگذاری‌های اجرایی این سازمان به صورت جدی و مستقیم در اقتصاد کشور اثرگذار است. حال آنکه به علت کمبود اطلاعات، فقدان شفافیت لازم در این ارگان و عدم شناخت جامعه از ماهیت تجارت، انتقاد چندانی از گمرک مطرح نشده است. بر همین اساس، نگارنده به عنوان عضوی از جامعه صادرکنندگان و واردکنندگان، در این نوشتار به بررسی برخی از چالش‌های جدی گمرک در زمینه واردات و صادرات پرداخته است. در وهله نخست، آفت بزرگ این سازمان را می‌توان «عدم برخورداری از شفافیت لازم» دانست؛ هر چند اقداماتی در طول سال‌ها صورت گرفته است، اما تجربه اجرایی در تجارت ایران گواه آن است که این اقدامات کافی نبوده و نیست. با وجود تلاش بسیار برای شفاف‌سازی و اقداماتی مانند دورسازی سیستم ارزیابی با سامانه EPL، همچنان در برخی موارد شاهد فعالیت افرادی هستیم که در تلاش برای اخذ رشوه از بازرگانان هستند؛ این در حالی است که به دلیل بار حقوقی احتمالی این مساله و همچنین عدم وجود اسناد رسمی نمی‌توان به راحتی و با صراحت به بیان نمونه‌هایی از این دست پرداخت. از این رو، عدم کارایی سامانه‌های گمرک در شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی دقیق و آموزش هدفمند، جامعه تجاری ایران را با بحران فقدان اطلاعات رو به رو می‌کند. حال آنکه نتیجه فقدان اطلاعات در هر حوزه‌ایی، چیزی جز فساد، افزایش کلاهبرداری و سودجویی برخی افراد نیست! مورد بعدی «در دسترس نبودن بسیاری از بخشنامه‌ها» است که گویای این است که سایت گمرک در بسیاری از مواقع کارایی لازم را ندارد. این در شرایطی است که طراحی یک سامانه اطلاع‌رسانی منظم، از فشاری که بر دوش فعالان اقتصادی سنگینی می‌کند، خواهد کاست. موضوع قابل اشاره دیگر اینکه، استفاده از کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای، همچنان یک چالش بزرگ در چرخه تجارت خارجی است. البته اجماع نظری دراین مورد میان متخصصان وجود ندارد و شاهد یک رفتار دو سویه هستیم؛ برخی استفاده از کارت دیگری را همزمان با وجود قرارداد حقوقی محکم منطقی می‌دانند؛ برخی دیگر اما به ‌طور جد باور دارند، که استفاده از کارت دیگری به هرشکلی جرم و مشکل‌آفرین است. حال پرسشی که قابل طرح است اینکه آیا تشخیص کارت‌هایی که یک‌بازه زمانی کوتاه‌مدت با کد تعرفه‌های مختلف در تمام گمرکات ایران کوتاژ و مسیر گمرکی صادر می‌کنند، کار دشواری است؟! هرچند این موضوع قابل درک است که گمرک تنها سازمان مهم و اثرگذار در این رابطه نیست؛ اما انتظار همکاریهای مشترک با دیگر نهادها و دستگاه‌های مرتبط، برای رفع این چالش‌ها می‌رود. ناگفته نماند که با وجود تلاش اتاق بازرگانی برای اخذ مصاحبه پیش از صدور کارت بازرگانی اما همچنان شاهد جوانان خوش‌باوری هستیم که صبح از خواب پا می‌شوند وخود را گرفتار در مالیات می‌بینند. از این منظر، نتیجه عدم آگاهی از حقوق بازرگان و فعال اقتصادی، چیزی جز پرداخت گزاف میلیون‌ها تومان پول اضافی به دلالان گمرکی نیست! این عدم شفافیت، آنجا جدی‌تر احساس می‌شود، که هیچ شفافیتی درباره برگزاری آزمون حق‌العمل‌کاری وجود ندارد؛ چرا که بسیاری از متقاضیان این آزمون از زمان و نحوه برگزاری آن آگاه نیستند و هیچ مرجعی هم در این زمینه شفاف‌سازی نمی‌کند؛ این سنت عدم شفافیت گمرک، به صورت جدی در  کیفیت واردات و صادرات، انگیزه بازرگانان و افزایش فساد اثرگذار است. از سوی دیگر، «صدور بخشنامه‌های خلق‌الساعه و بدون اطلاع‌رسانی شفاف، عدم هماهنگی مستمر با وزارت اقتصاد و صمت، عدم برنامه‌ریزی دقیق درباره آینده پژوهی عرضه و تقاضا در بازار» از دیگر چالش‌ها در مسیر فعالیت‌های اقتصادی است. از همین رو انتظار می‌رود، مهرداد جمال ارونقی، به عنوان معاون فنی و امور گمرکی ایران که حضور فعالی در رسانه‌ها نیز دارد، درباره موارد مطرح شده، پاسخی شفاف را از این رسانه از طریق مصاحبه یا یادداشت به اشتراک بگذارد. چرا که چند دهه انباشت بحران و بی‌توجهی به چالش‌های گمرک، صدمات جدی به اقتصاد کشور وارد می‌کند، که مهم‌ترین انتقاد در زمان توافق برجام و حتی پس از آن، عدم هماهنگی و همکاری ملموس گمرک با وزارت امورخارجه است. این در شرایطی که اقتصاد ایران بیش از هر زمان دیگری نیاز به ارزآوری دارد. از این ‌رو، ذکر این پرسش ضروری است که نقش سفیران و رایزنان تجاری ایران برای توسعه صادرات دقیقا چیست؟ بنابراین ایجاد سامانه‌ای برای اتصال صادرکنندگان به رایزنان تجاری وزارت امور خارجه در کشورهای هدف می‌تواند به توسعه صادرات این خاک کمک‌های چشمگیری کند. در پایان اینکه پژوهش‌های مختلف، نشان ‌دهنده آن است که مفهوم توسعه به صورت جدی با آموزش و آگاهی گره خورده و تا زمانی ‌که مدیر دلسوزی مشکل عدم شفافیت در گمرک ایران را با رویکردی جدی‌تر و به دور از رفتارهای پوپولیستی حل نکند، گمرک همواره یکی از مبهم‌ترین ارگان‌های جمهوری اسلامی خواهد ماند!