مدیریت هوشمند بازار با حمایت وزارت صمت

تعادل|رقیه ندایی|

وزارت صمت برای سروسامان دادن وضعیت اقتصاد کشور، طرحی مبنی بر مدیریت هوشمند بازارهای کالایی را در بازار اجرا کرده و بر همین اساس قرارداد کشف پریمیوم بر روی محصولاتی چون مس کاتد، شمش بلوم و تختال در بورس کالای ایران عرضه می‌شود. در اصل کشف پریمیوم قراردادی است که در بازار فیزیکی بورس کالا معامله می‌شود و طرفین متعهد می‌شوند که در زمان مشخصی یعنی در زمان تحویل، حمل یا بارگیری کالا را بر اساس قیمت نهایی (قیمت مبنا به‌علاوه مابه‌التفاوت توافق شده) معامله کنند. خریدار بخشی از بهای معامله را در زمان توافق، به فروشنده پرداخت و تسویه مابقی وجه متعاقباً و بر اساس شرایطی انجام می‌شود که در زمان عقد قرارداد مشخص می‌گردد. مکانیسم این قرارداد به‌گونه‌ای است که در ابتدای انجام توافق، طرفین باید قسمتی از ارزش حدودی معامله را نزد اتاق پایاپای به عنوان وجه‌الضمان تودیع کنند. در این قرارداد، ﭘﺮﻳﻤﻴﻮم ﻣﺒﻠﻎ ﻳﺎ درﺻﺪی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎسبه ﻗﻴﻤﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﺒﻨﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻳﺎ از ﻗﻴﻤﺖ ﻣﺒﻨﺎ ﻛﺴﺮ می‌ﺷﻮد و قیمت مبنا ﻗﻴﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن تعیین‌شده در اﻃﻼﻋﻴﻪ ﻋﺮﺿﻪ، ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮﺟﻊ موردقبول ﺑﻮرس اﻋﻼم می‌شود. به‌این‌ترتیب، ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﻬﺎﻳﻲ زمانی بین طرفین منعقد می‌شود ﻛﻪ در ﻗﺮارداد ﻛﺸﻒ ﭘﺮﻳﻤﻴﻮم ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻃﺒﻖ ﺿﻮاﺑﻂ بورس شده‌اند. اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ در زﻣﺎن مشخص‌شده در ﻗﺮارداد ﻛﺸﻒ ﭘﺮﻳﻤﻴﻮم ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻴﻤﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ، ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻮرس ﻣﻴﺎن ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻗﺮارداد ﻛﺸﻒ ﭘﺮﻳﻤﻴﻮم به‌صورت ﻗﺮارداد ﻧﻘﺪ، نسیه ﻳﺎ ﺳﻠﻒ ﻣﻨﻌﻘﺪ می‌شود. ﻗﻴﻤﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ در این قراردادها از فرمول توافق شده بین طرفین و پریمیوم کشف‌شده در تالار قابل‌محاسبه است.

    مزایای کشف پریمیوم چیست؟

در قراردادهای کشف پریمیوم علاوه بر اینکه طرفین را از تأمین و فروش مواد اولیه خود مطمئن می‌کند، بحث صادرات شرکت‌ها را نیز حل می‌کند. طبق اعلام وزارت صمت اگر محصولات عرضه‌شده به فروش نرسند و در بازار داخل در قالب قراردادهای کشف پریمیوم معامله نشوند، سهمیه صادراتی شرکت‌ها در ماه‌های عرضه‌شده لحاظ خواهند شد و لذا امکان برنامه‌ریزی صادراتی را برای شرکت‌ها از هم‌اکنون فراهم خواهد کرد. حسن قراردادهای کشف پریمیوم نسبت به معاملات سلف نیز این است که در معاملات سلف، تمام مبلغ قرارداد در زمان معامله پرداخت می‌شود هرچند که کالا در زمان دیگری تحویل می‌گردد که در حالت کاهش یا افزایش قیمت در زمان تحویل یکی از طرفین به‌نوعی متضرر می‌شود درحالی‌که در قراردادهای کشف پریمیوم قیمت‌ها در زمان تحویل تعیین می‌شود و عمدتاً به دلیل ماهیت بلندمدت این قراردادها، تولیدکنندگان اصلی و واقعی وارد بازار می‌شوند و آنهایی که به دنبال نوسانات مقطعی بازار هستند و تقاضای آنها مقطعی است، احتمالاً در این بازار ورود نخواهند کرد. لازم به ذکر است که در حال حاضر اطلاعیه عرضه تختال، شمش بلوم و مس کاتد روی سایت بورس کالا قرارگرفته. به عقیده اغلب کارشناسان قرارداد کشف پریمیوم در بورس کالا، راهکاری مفید برای هج کردن ریسک‌های متحمل بر مصرف‌کننده و تولیدکننده یک کالای خاص بوده و بر همین اساس و در شرایطی که قیمت کالاها وابسته به بازارهای جهانی با نوسانات شدید ناشی از بروز هر التهابی است، ابزارهای مالی نوین می‌توانند به تولیدکننده و یا مصرف‌کننده کالاها در پوشش ریسک‌های ناشی از این نوسانات کمک کند. ضمن اینکه به کمک این ابزارها خریدار و فروشنده آن کالا می‌توانند با اطمینان بیشتری نسبت به برنامه‌ریزی برای تولید آتی خود اقدام کنند.

   تولید بدون دغدغه

علی بخشنده کارشناس بازار سرمایه در خصوص طرح وزارت صمت برای استفاده از قراردادهای کشف پریمیوم گفت: این طرح، طرح تازه‌ای نیست و استفاده از قرارداد کشف پریمیوم در سال ۱۳۹۸ در بورس کالا برای اولین باربر روی کالای وکیوم ‌باتوم اجرایی شده و در بورس انرژی نیز انجام‌شده است ازاین‌رو مزایای این قرارداد برای صنایع اثبات‌شده است. وی افزود: کشف پریمیوم قراردادی است که به‌موجب آن، طرفین متعهد می‌شوند که در زمان مشخصی در آینده (تحویل، حمل یا بارگیری) کالا را بر اساس قیمت نهایی (قیمت مبنا به‌علاوه مابه‌التفاوت توافق شده) معامله کنند بنابراین قرارداد پریمیوم به زبان ساده، موافقت بر روی خرید باقیمت مشخص نسبت به یک قیمت مبنا در آینده است. وی ادامه داد: با توجه به اینکه تولیدکنندگان بزرگ و صنایع پایین‌دستی همواره دارای قراردادهای بلندمدت با مشتریان خود هستند، قراردادهای پریمیوم تضمینی برای تأمین مواد اولیه صنایع پایین‌دست خواهد بود و دیگر ریسک رقابت قیمتی و عدم تأمین مواد اولیه در رینگ‌ها و معاملات نقدی از بین خواهد رفت. موضوع مهم این است که در این قراردادها، همچنان قیمت نهایی در هنگام‌ تحویل با توجه به قیمت‌های جهانی و ‌طبق کشف عدد پریمیوم روز معامله تعیین خواهد شد.

به گفته این کارشناس کالایی، از مزایای استفاده از قرارداد کشف پریمیوم این است که این طرح بازارها را با توجه به سایز و میزان تقاضا تفکیک کرده و رقابت‌های بازار نقدی را منطقی خواهد کرد. ضمن اینکه با اجرای این طرح، تولیدکنندگان صنایع پایین‌دست قادر به برنامه‌ریزی جهت تولید بدون دغدغه و همچنین عقد قراردادهای بلندمدت جهت فروش و صادرات محصولات خود خواهند بود.

   کشف پریمیوم به نفع اقتصاد

رضا جعفری، کارشناس و فعال بازار سرمایه در خصوص قراردادهای کشف پریمیوم به «تعادل» می‌گوید: قراردادهای کشف پریمیوم از ابزارهای پوشش ریسک برای رفع نگرانی عرضه‌کنندگان و خریداران در خصوص امکان فروش محصول یا امکان تأمین کالای موردنیاز برای مقاطع زمانی مشخص در آینده و ایجاد رونق مبادلات تجاری است که بر مبنای آنها می‌توان قراردادهای بلندمدت منعقد کرد. در سال‌های گذشته همواره فعالانِ صنعت، خواهان ایجاد قراردادهای بلندمدت جهت تأمین مواد اولیه بوده‌اند تا بتوانند از تأمین مواد اولیه خود اطمینان حاصل کنند و مانند شرایط فعلی مجبور نباشند هفتگی در خصوص تأمین مواد اولیه تصمیم‌گیری کنند که وجود معاملات کشف پریمیوم کمک مهمی به این امر دارد. وی در ادامه به تعریف این قرارداد می‌پردازد و می‌گوید: معاملات کشف پریمیوم قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله می‌شود و به‌موجب آن، طرفین متعهد می‌شوند که در زمان مشخصی در آینده (تحویل، حمل یا بارگیری) کالا را بر اساس قیمت نهایی (قیمت مبنا به‌علاوه مابه‌التفاوت توافق شده) معامله نمایند. در این قرارداد، ﭘﺮﻳﻤﻴﻮم ﻣﺒﻠﻎ ﻳﺎ درﺻﺪی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎسبه ﻗﻴﻤﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﺒﻨﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻳﺎ از ﻗﻴﻤﺖ ﻣﺒﻨﺎ ﻛﺴﺮ می‌ﺷﻮد و قیمت مبنا (میانگین موزون هفتگی معاملات ۳ هفته آخر در بورس کالا) ﻗﻴﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن تعیین‌شده در اﻃﻼﻋﻴﻪ ﻋﺮﺿﻪ، ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮﺟﻊ موردقبول ﺑﻮرس اﻋﻼم می‌شود. این قرارداد ابزاری منعطف است که می‌تواند برای سررسیدهای کوتاه‌مدت و یا بلندمدت مورداستفاده قرارگرفته و فرمول تعیین قیمت معامله نهایی، پیش‌پرداخت و نوع معامله نهایی آن، بر اساس نیاز طرفین معامله قابل‌تغییر است.

جعفری در خصوص تجربه این معاملات در ایران توضیح می‌دهد: معاملات قراردادهای کشف پریمیوم که از نوع قراردادهای بلندمدت به شمار می‌رود، برای نخستین بار در بورس کالای ایران روی محصول وکیوم باتوم تولیدی مجتمع پالایش نفت اصفهان کلید خورد. در حال حاضر این قرارداد بر روی محصولاتی نظیر قیر، وکیوم باتوم، پی‌وی‌سی و لوله مسی اعمال‌شده است و قرار است به‌طور گسترده روی کالاهای مختلف بر اساس طرح وزارت صمت اجرایی شود. همچنین وکیوم باتوم و قیر بیشترین عرضه در این معاملات را داشته‌اند. به عقیده این فعال بازار سرمایه مزایای این قرارداد بسیار مهم است برای مثال؛ امکان فروش محصول توسط فروشنده به قیمت روز را می‌دهد، در قرارداد آتی به دلیل مشخص شدن قیمت نهایی در زمان انعقاد قرارداد، قیمت نهایی برای طرفین معامله تعیین‌شده است. افزایش یا کاهش قیمت در زمان سررسید معامله سبب سود یا زیان طرفین معامله می‌شود؛ اما در این نوع قرارداد خریدار و فروشنده ضمن اطمینان از خرید یا فروش محصول با مبنای قیمت روز معامله می‌کنند. فروشنده از طریق این ابزار نه‌تنها فروش خود را تضمین کرده بلکه با کشف پریمیوم، در زمان انجام معامله نهایی قیمت محصول خود را نیز بیمه می‌کند.

وی در ادامه به دومین مزیت این قرارداد اشاره‌کرده و می‌گوید: اطمینان خاطر نسبت به فروش و تأمین به‌موقع کالا نیز بسیار مهم بوده و مزیت اصلی اینگونه قراردادها نسبت به سایر قراردادها در آن است که در قرارداد کشف پریمیوم خریدار از دریافت و تأمین به‌موقع کالا و فروشنده نسبت به فروش محصول خود در آینده اطمینان خاطر دارد. معاملات کالاها در قالب قراردادهای کشف پریمیوم در بورس کالا راهکاری مناسب برای اطمینان فروشنده از فروش محصول در آینده و همچنین امکان برنامه‌ریزی خریدار این قراردادها برای تولید آتی است. این اتفاق به‌طور مستقیم تولید کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد و سبب می‌شود تا تولیدکننده تمام تمرکز خود را صرفاً بر روی تولید متمرکز کرده و دغدغه‌ای بابت تأمین نیاز موارد اولیه نداشته و محصولات با سرعت بیشتری به بازار مصرف عرضه شود؛ همچنین به دلیل عرضه به‌موقع محصولات شرکت‌های خریدار، شوک قیمتی در بازار به وجود نمی‌آید و آرامش نسبی در اقتصاد حکم‌فرما می‌شود. به عقیده بنده سومین مزیت مدیریت سرمایه در گردش است. درحالی‌که در قراردادی مثل سلف خریدار باید از وضعیت مالی خوبی برخوردار باشد تا جنس موردنظر را پیش‌خرید کند یا برخی خریداران، سرمایه موردنیاز را برای تأمین مواد اولیه مصرفی خود در اختیار ندارند، اما برای حفظ تولید آتی خود نیازمند تضمین هستند که این ضمانت به کمک قرارداد کشف پریمیوم امکان‌پذیر است. درروش کشف پریمیوم، خریدار نیاز به پرداخت کل وجه معامله را در ابتدا معامله ندارد و به‌این‌ترتیب مشکل نقدینگی صنایع نیز در قراردادهای بلندمدت مرتفع می‌شود. جعفری توضیح می‌دهد: برای توضیح مزایای این قرارداد ساعت‌ها می‌توان توضیح داد برای مثالی دیگر در این نوع از قرار داده‌ها نظارت دقیق و شفافیت معاملاتی است که با توجه به اینکه انعقاد قراردادهای بلندمدت در بستر بورس کالا انجام می‌شود، شاهد نظارت دقیق و شفافیت کامل معاملات و عمل به تعهدات کامل خواهیم بود. موضوع بعدی که می‌تواند بسیار مهم باشد امکان صادرات محصولات مازاد است. طبق اعلام وزارت صمت اگر محصولات عرضه‌شده به فروش نرسند و در بازار داخل در قالب قراردادهای کشف پریمیوم معامله نشوند، سهمیه صادراتی شرکت‌ها در ماه‌های عرضه‌شده لحاظ خواهند شد و لذا امکان برنامه‌ریزی صادراتی را برای شرکت‌ها از هم‌اکنون فراهم خواهد کرد. این امر سبب می‌شود تا شرکت‌های تولیدکننده ضمن مرتفع کردن نیازهای واقعی نه سفته‌بازی بتوانند ظرفیت مازاد را صادر و از توزیع رانت به سفته‌بازان ممانعت به عمل‌آورند. وی ادامه می‌دهد: حذف سفته‌بازان را می‌توان از دیگر ویژگی‌های آن دانست. در این قراردادها عرضه‌کننده اقدام به فروش در بازه‌های بلندمدت خواهد کرد که از عرضه‌های هفتگی آن فروشنده جدا است و خریدارانی که به سررسیدهای بلندمدتی نیاز دارند و ازجمله خریدارانی نیستند که با نوسانات بازار، وارد فرآیند خرید شوند و با رکود نیز خارج شوند و درعین‌حال نیاز به تأمین مواد اولیه به‌طور منظم، پایدار و بلندمدت دارند، می‌توانند وارد جریان این قراردادها شوند. عامل بعدی را باید جلوگیری از نوسانات قیمتی دانست و بر همین اساس قراردادهای کشف پریمیوم می‌تواند عاملی برای بهبود برنامه‌ریزی تولید برای محصولات مبتنی بر این نوع قرارداد باشد و این محصولات را از نوسانات لحظه‌ای بازار مصون دارد. قراردادهای کشف پریمیوم برای بالادست، دستاورد مهمی مانند برنامه‌ریزی برای تولید به همراه خواهد داشت و این واحدها می‌توانند برای شناسایی دقیق نیاز بازار داخل وارد این قراردادها شوند. صنایع پایین‌دستی نیز با توجه به قراردادهایی که برای فروش داشته و برنامه‌ریزی تولید کرده‌اند، می‌توانند مواد اولیه خود را به‌طور بلندمدت خریداری کنند. این امر سبب می‌شود تا به‌دوراز هیجانات بازار و به دلیل تأمین مواد اولیه شرکت‌های تولیدی تقاضا از سمت تولیدکنندگان مدیریت و از نوسانات قیمتی در بازار جلوگیری نماید. به عقیده بنده آخرین عامل پوشش ریسک بوده و کشف پریمیوم ازجمله ابزارهایی است که می‌توان در بورس کالا جهت پوشش ریسک نوسان قیمت به‌کاربرده شود. قطعاً در بازار نزولی خریدار با خیال راحت به خرید خود ادامه می‌دهد و در بازار صعودی نیز فروشنده موجودی انبار محصول خود را با فرض رشد قیمت‌ها در آینده، احتکار نخواهد کرد، چراکه ریسک هر دو طرف پوشش داده خواهد شد. این نوع قراردادها یک مدل تعهد دوجانبه محسوب می‌شود که بر اساس فرمولی توافقی در میان‌مدت و یا بلندمدت در خصوص قیمت نهایی کالا در زمان تحویل معین شکل می‌گیرد. جعفری درنهایت به نحوه تعیین قیمت در قراردادهای پریمیوم اشاره‌کرده و می‌گوید: در قراردادهای کشف پریمیوم، قیمت در زمان تحویل مشخص می‌شود، ازاین‌رو کسی که در این قراردادها در جایگاه خریدار است، پیشنهاد پریمیوم خود را برای فرمول قیمتی در روز عرضه ارایه می‌دهد و در صورت موفقیت در کسب قرارداد، محصول خریداری‌شده در زمان تحویل باقیمت‌های پایه به‌علاوه پریمیوم خواهد بود. عرضه از پریمیوم صفر شروع می‌شود و عرضه‌کننده این بازه را انتخاب کرده است و اگر رقابت در کشف پریمیوم صورت نگیرد، خریدار می‌تواند در زمان تحویل، محصول خود را باقیمت پایه تحویل بگیرد. بااین‌وجود سازوکار تعیین پریمیوم منفی ایجادشده است و عرضه‌کنندگان می‌توانند در زمان عرضه بازه پریمیوم خود را از منفی در نظر بگیرند. تمامی قراردادهای پریمیوم منعقده در بورس کالا تاکنون با پریمیوم صفر انجام‌شده است.