کسری 300هزار میلیارد تومانی بودجه

عباس علوی‌راد

«بودجه سال 1401 با کسری تراز عملیاتی بیش از 300هزار میلیارد تومانی روبه‌روست.» این گزاره‌ای است که از دل بررسی اعداد و ارقام بودجه به دست می‌آید. این یک واقعیت غیرقابل انکار است که بودجه سال آینده با آن دست به گریبان است. در این میان، دو تصویر متفاوت از کسری تراز عملیاتی در بودجه 1401 به دست می‌آید. تصویر نخست، نگاهی است که از بررسی ارقام مطلق بودجه بازتاب پیدا می‌کند و آن این است که دولت 301هزار میلیارد تومان کسری در تراز عملیاتی بودجه‌اش دارد. این موضوع واقعا خطرناک است و می‌تواند بحران ایجاد کند. پیام این وضعیت نیز این است که مشکلات ساختاری بودجه سر جای خود حل نشده باقی مانده است. یعنی درآمدهای پایدار دولت که عمدتا شامل درآمدهای مالیاتی و گمرکی است، نمی‌تواند کفاف هزینه‌های قطعی‌اش را بدهد. این یک تصویر است، یعنی دولت سیزدهم برای کسری بودجه‌اش هیچ برنامه‌ای ارایه نداده است. اما تصویر دوم، آن است که مبنای محاسبات مبتنی بر نرخ رشد، قرار داشته باشد و از قالب ارقام مطلق بیرون بیاییم و مقایسه تطبیقی داشته باشیم. یعنی بررسی شود، بودجه پیشنهادی1401 به نسبت بودجه 1400 به لحاظ کسری تراز عملیاتی چه وضعیتی دارد؟ از این منظر می‌توان گفت که بودجه 1401 به نسبت بودجه سال قبل، برخی پالس‌های امیدبخش ارسال می‌کند. هرچند این تحولات بسیار اندک و محدود است، اما به هر حال اندکی بهبود در آن مشاهده می‌شود. بر این اساس مشخص می‌شود که سال 1400، حدود 464 هزار میلیارد تومان کسری تراز عملیاتی در بودجه وجود داشته است، در حالی که در سال 1401 این رقم به 301 هزار میلیارد تومان رسیده است. تقریبا 163هزار میلیارد تومان تراز عملیاتی بودجه 1401 به نسبت سال 1400 کاهش پیدا کرده است. یعنی رشد 35درصد منفی در این میان مشاهده می‌شود. مبتنی بر این استدلال می‌توان گفت، هرچند دولت مشکلات ساختاری بودجه را حل نکرده است، اما به سهم خود تلاش کرده کسری تراز عملیاتی بودجه را که همه باور دارند، زیربنای بسیاری از مشکلات اقتصادی کشور است کاهش دهد. این 2تصویری است که من تلاش می‌کنم در یک رهیافت منصفانه از بودجه ارایه کنم، اما اکثر کارشناسان اقتصادی کشور، رویکردهای انتقادی جدی نسبت به بودجه دارند و دولت را به خاطر این رویکردهای مخرب در بودجه مقصر می‌دانند. این دسته از منقدان اشاره می‌کنند، درست است که دولت کسری تراز عملیاتی بودجه را 163هزار میلیارد تومان معادل 35درصد رشد منفی داده است، اما رشد هزینه‌های جاری دولت به نسبت سال قبل 5درصد است. در شرایط تورمی 44درصدی، رشد 5درصدی هزینه‌های دولت، یعنی قدرت واقعی هزینه‌های دولت به‌شدت نزول پیدا می‌کند. این انتقادها در شرایط فعلی که نرخ تورم در کشور 44درصد است، کاملا درست است. اما از سوی دیگر، اگر قرار باشد، چرخه معیوب اقتصادی کشور، اصلاح شود، برخی تبعات و عوارض را باید پذیرفت. نمی‌شود که رشد کسری تراز بودجه منفی شود، در عین حال هزینه‌ها هم بالا برود. در این میان دولت یک دستکاری دیگری نیز در کسری تراز عملیاتی صورت داده است و آن رشد بالای 60درصدی درآمدهای گمرکی و مالیاتی است که باعث انتقادهای فراوانی شده است. معتقدم به هر حال اقتصاد ایران باید تکلیف خود را با برخی موضوعات مشخص کند. برخی افراد و جریانات مدام شعار می‌دهند دولت‌ها در ایران باید جلوی معافیت‌های مالیاتی را بگیرند، در برابر سوداگری ثروتمندان بایستند، وابستگی بودجه به مالیات را افزایش دهند و... اما به محض اینکه تلاش برای افزایش مالیات در دستور کار قرار می‌گیرد، همه انتقاد می‌کنند. ضمن اینکه باید توجه داشت، دولت نرخ مالیات فعالان اقتصادی را افزایش نداده است و تلاش کرده از طریق توسعه پایه‌های مالیاتی (مالیات از خانه‌های خالی، خودروهای لوکس و...) درآمدهای مالیاتی خود را افزایش دهد. معتقدم باید اجازه داده شود تا درآمدهای مالیاتی افزایش پیدا کند. به‌طور کلی می‌توان گفت، بودجه 1401 به گونه‌ای است که هم منتقدان می‌توانند دولت را به خاطر کاستی‌هایش بنوازند (و این انتقادها نیز منطقی است) و هم اینکه برخی نشانه‌های محدود در بودجه وجود دارد که مبتنی بر آنها می‌توان درونمایه نسبتا مطلوبی در بودجه پیدا کرد. منتها اگر قرار باشد به یک چرخه شوم و یک لوپ خطرناک در اقتصاد ایران پایان داده شود که 50 سال است اقتصاد را دچار گرفتاری ساخته، باید برخی ضرورت‌های اصلاحی مدنظر قرار داده شوند. این لوپ مبتنی بر این چرخه تکراری است که اقتصاد ایران تورم دارد، دولت نیز کسری بودجه می‌آفریند، بعد کسری بودجه افزون‌تر منجر به نقدینگی بیشتر و سپس تورم بیشتر می‌شود و نهایتا یک چرخه شوم را شکل می‌دهد. این چرخه به هر حال باید جایی متوقف شود تا اقتصاد ایران روی خوشی به خود ببیند. این تغییر، تبعاتی ایجاد می‌کند، مانند عمل جراحی که منجر به خونریزی می‌شود. من در این یادداشت هم اعداد و ارقام بودجه را به‌طور مطلق ارزیابی کرده‌ام و هم به صورت مقایسه تطبیقی، بودجه را به نسبت سال قبل تحلیل کرده‌ام. به باور من هرچند برخی تحولات جزئی مثبت در بودجه مشاهده می‌شود اما مشکلات ساختاری بودجه، همچنان باقی است. ضمن اینکه باید توجه داشت که این کسری هنوز مرتبط با لایحه بودجه است و احتمالا نمایندگان نیز در ادامه بر حجم این کسری در تراز عملیاتی خواهند افزود. بنابراین باید به فکر ایجاد اصلاحات ساختاری در بودجه باشیم. امری که هنوز به آن توجه نشده است.