پیشگیری یا درمان؛ کدام مهم‌تر است؟
سال‌هاست که معضل اعتیاد به یکی از معضل‌های اجتماعی کشور تبدیل شده است. در سال‌های نه چندان دور معتادان مجرم انگاشته می‌شدند و به مرکزی به نام شورآباد انتقال می‌یافتند، در واقع آنها نه برای ترک که برای گذراندن دوران حبس خود به این مرکز می‌رفتند. اما بعد از مدت‌ها تلاش فعالان اجتماعی اعتیاد به بیماری تبدیل شد و تلاش برای درمان معتادان به یکی از برنامه‌های اصلی کشور بدل شد. اما این کار هم موفقیت آمیز نبود. در بسیاری از موارد معتادان بعد از گذراندن زمانی برای ترک باز هم به چرخه اعتیاد باز می‌گشتند. این معضل زمانی شکل بزرگ‌تر و جدی‌تری به خود گرفت که مواد مخدر صنعتی هم وارد کشور شد. در سال‌های اول ورود این مواد به کشور حتی پلیس هم توانایی شناساسی این مواد را نداشت. مواد مخدر صنعتی که بیشتر به شکل قرص‌های روان گردان به کشور وارد می‌شدند، خیلی زود توانستند تعداد بیشتری از جوانان را به دام بیندازند. این در حالی بود که کم کم تولید این مواد در کشور هم شروع شد و حالا وضعیت به گونه‌ای است که دسترسی به مواد مخدر صنعتی بسیار راحت و آسان شده و خیلی از افراد در فاصله چند دقیقه می‌توانند به هر کدام از این مواد که می‌خواهند دست پیدا کنند. حالا اما اتفاق تازه‌ای رخ داده است. طرح راه‌اندازی «دهکده سلامت» جایی که قرار است معتادان به آن منتقل شده و کارهای درمانی برای ترک اعتیاد بر روی آنها انجام شود. اما سوال مهم اینجاست این کار تا چه حد می‌تواند موفقیت آمیز باشد. از نظر کارشناسان حوزه اعتیاد راه‌اندازی چنین مکانی نه به صرفه‌است و نه نتیجه‌ای را که انتظار داریم به دنبال خواهد داشت.
هدف را مشخص کنیم
رامین رادفر، پژوهشگر حوزه اعتیاد در این باره به «تعادل» می‌گوید: مساله مهم این است که چه کاری را با چه هدفی می‌خواهیم انجام دهیم؟ به‌طور مثال اگر بخواهیم به محله هرندی اشاره کنیم، این محله همیشه پاتوق اصلی معتادان بوده است، حالا اگر قرار باشد معتادان و کارتن خواب‌های این محله را به جای دیگری منتقل کنیم، آیا واقعا این محله پاکسازی می‌شود. هزینه‌ای که برای جمع‌آوری این افراد قرار است پرداخت شود، بهتر است برای ارتقا این منطقه و انجام برنامه‌هایی باشد که اعتیاد را در این منطقه
ریشه کن کند. در واقع به جای اینکه ما دهکده‌ای درست کنیم، باید به محله‌هایی همچون هرندی رفته و در همان محله‌ها کارهایی انجام دهیم که بتوانیم آمار اعتیاد را پایین بیاوریم. او می‌افزاید: بردن معتادان از یک محله به محله‌ای دیگر چاره کار نیست. منطقه هرندی، شوش و... پاتوق معتادان است، اما با جمع‌آوری آنها از این پاتوق‌ها اعتیاد را ریشه کن نمی‌کنیم. افراد دیگری جای آنها را می‌گیرند، تا زمانی که به فکر ارتقا محله‌ها و حل معضل واقعی نباشیم، موفق نخواهیم بود.
یک نوع درمان برای همه جوابگو نیست
رادفر در بخش دیگری از سخنانش می‌گوید: تجربه ثابت کرده که یک نوع درمان برای تمام معتادان جوابگو نیست. این درست است که هر چه بیشتر فرد مبتلا را در محلی نگهداری کنیم تا از دسترسی به مواد مخدر دور باشد تاثیر بیشتری بر پاک شدن او می‌گذارد، اما این راه‌حل مشکل نیست. علاوه بر خدمات درمانی همزمان باید خدمات روانی هم به این افراد ارایه شود. ما فقط جسم آنها را از مواد پاک می‌کنیم، در حالی که ذهن و روحشان همچنان درگیر اعتیاد است.
تهران فقط معتاد ندارد
او می‌افزاید: نباید فراموش کنیم که این فقط کلان‌شهر تهران نیست که درگیر اعتیاد است و افراد معتاد در تمام شهرها و حتی روستاهای کشور نیز حضور دارند. اگر قرار باشد برای هر شهر یا روستایی یک دهکده سلامت درست کنیم که هزینه اداره آنها بیش از بودجه کل کشور خواهد شد. در واقع اگر ما بتوانیم از ظرفیت همین مراکز موجود درمان اعتیاد در شهرها استفاده کنیم و سطح آنها را ارتقا دهیم به خوبی می‌توانیم این مساله را مدیریت کنیم.
چرا پیشگیری را فراموش کرده‌ایم
رادفر در بخش دیگری از سخنانش به «تعادل» می‌گوید: متاسفانه ما در تمام زمینه‌ها بحث پیشگیری را فراموش کرده‌ایم. هزینه‌ای که برای این بخش باید در نظر گرفته شود بسیار کمتر از هزینه‌ای است که برای درمان متحمل خواهیم شد. نباید فراموش کنیم که ما در زمینه پیشگیری از اعتیاد در جامعه نتوانسته‌ایم موفق عمل کنیم. رفتارهای قهرآمیز و دستوری هیچگاه موفق نبوده‌اند. کارهای فرهنگی بسیاری باید در این زمینه انجام می‌شده که بی‌تفاوت از کنار آنها گذشته‌ایم. حالا هم به فکر راه‌اندازی دهکده سلامت برای معتادان هستیم که می‌تواند بسیار هزینه بر باشد، در حالی که می‌توانیم بخش اعظمی از این هزینه را به بخش پیشگیری از اعتیاد اختصاص دهیم که دیگر شاهد به وجود آمدن مناطقی مثل هرندی نباشیم.
«جزیره معتادان» یا «دهکده سلامت»
اما معاون پژوهشی موسسه کادراس طرح «دهکده سلامت» را مشروط به رعایت چند اقدام، طرح خوبی می‌داند و می‌گوید: در بسیاری از کشورهای جهان این موضوع تایید شده که برای درمان معتادان باید آنها در بستر جامعه درمان و شرایطی برایشان مهیا شود تا عادات بد را ترک کنند؛ لذا در صورت راه‌اندازی دهکده سلامت معتادان، این دهکده باید در بطن شهر باشد یا در صورتی که قرار است در منطقه‌ای مجزا ساخته شود باید به صورت طرح‌های پایلوت و آزمایشی بررسی شود. منصور براتی در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه طرح دهکده سلامت از چند منظر قابلیت بررسی دارد، گفت: ما نیازمند ایجاد تحول در چرخه‌های درمانی اعتیاد هستیم، زیرا طبق آمارهای موجود حدود ۹۰ درصد افرادی که در برنامه‌های ترک اعتیاد شرکت می‌کنند مجددا دچار عود اعتیاد می‌شوند؛ بنابراین مشخص است در چرخه‌های درمانی اعتیاد در کشور دارای مشکل و نیازمند تحول هستیم، لذا هرگونه اقدام در راستای این تحولات، گامی مثبت خواهد بود.
چرا معتادان بعد از سم زدایی مجددا به چرخه اعتیاد بازمی‌گردند؟
او تصریح کرد: در نگاه اول زمانی که به پیشنهاد طرح دهکده سلامت نگاه می‌کنیم، به نظر طرح خوبی است، زیرا تا پیش از این، چندان طرحی برای ساماندهی معتادان متجاهر وجود نداشته و صرفا در برخی موارد دیده شده است طرح‌هایی در راستای جمع‌آوری معتادان اجرا می‌شود. هرچند که مراکز ماده ۱۶ برای معتادان متجاهر وجود دارد اما معتادانی که در آن مرکز نگهداری می‌شوند بعد از فرآیند سم‌زدایی، مجددا به چرخه اعتیاد بازمی‌گردند. براتی با بیان اینکه افراد معتاد عمدتا دچار یک مدل تفکری هستند که به آن طرز فکر اعتیادآور می‌گویند و در افراد به شخصیت اعتیادآور تبدیل می‌شود، گفت: افراد دارای اعتیاد تفکرات خاصی دارند، همه‌چیز را مطلق می‌بینند و خود را قربانی بی‌توجهی یا کم‌توجهی دیگران می‌دانند؛ این نوع نگرش‌ها باید زمان درمان افراد دارای اعتیاد از آنها جدا شود. این درحالی است که در کمپ‌ها کمتر چنین اتفاقی رخ می‌دهد و نتیجه آن است که معتادان با وجود اینکه در دوره‌های سم‌زدایی شرکت می‌کنند، دوباره به چرخه اعتیاد بازمی‌گردند.
ایجاد دهکده سلامت طرح خوبی است اگر...
به گفته معاون پژوهشی موسسه کادراس، در مراکز و کمپ‌ها حدود ۷۰ درصد کاری که برای معتادان انجام می‌شود سم‌زدایی است، در تفکر معتادان تغییری ایجاد نمی‌شود و مهارت چندانی به آنها نمی‌آموزند. اما در طرح دهکده سلامت تحولی نسبت به مراکز ماده ۱۶ ایجاد می‌شود که به جز سم‌زدایی و نگاه پزشکی به مساله اعتیاد تا حدی از چرخه بسته ابتدایی فراتر می‌رود و به نظر از این دیدگاه که به افراد آموزش‌هایی ارایه می‌شود، طرح خوبی است.
نباید مدل زندگی مصنوعی و جدا از جامعه برای معتادان ایجاد شود
او در پاسخ به این سوال که آیا ایجاد دهکده سلامت باعث قرنطینه شدن معتادان نمی‌شود؟ اینطور پاسخ داد: تجربیات نشان می‌دهد که نباید یک مدل زندگی مصنوعی و منفک از بقیه جامعه برای معتادان ایجاد شود. زمانی که معتادان در یک منطقه جمع می‌شوند، معمولا تخطی از قوانین صورت نمی‌گیرد و آنها بیشتر قانون را رعایت می‌کنند اما این تا زمانی است که آنها در آن منطقه وجود دارند. در واقع در بسیاری از کشورهای جهان این موضوع تایید شده که برای درمان معتادان باید آنها در بستر جامعه درمان و شرایطی برایشان مهیا شود تا بتوانند عادات بد را ترک کنند. معاون پژوهشی موسسه کادراس ادامه داد: لذا در صورت راه‌اندازی دهکده سلامت معتادان، این دهکده باید در بطن شهر باشد یا در صورتی که قرار است در منطقه‌ای مجزا ساخته شود باید به صورت طرح‌های پایلوت و آزمایشی بررسی شود.
نباید برای معتادان جزیره ساخت
او با بیان اینکه در دهکده سلامت باید شرایط زندگی عادی برای معتادان فراهم شود، تاکید کرد: نباید در این دهکده اینطور به نظر برسد که جزیره‌ای برای معتادان ایجاد شده است بلکه باید شرایطی فراهم شود تا افراد عادی هم در منطقه حضور داشته باشند. حتی تراکم افراد به نحوی باشد که افراد عادی بیشتر باشد. یکی از دلایلی که طرح‌هایی مانند دهکده سلامت افراد را منزوی می‌کند و در جهان شکست خورده به این دلیل است که معتادانی که در منطقه‌ای تجمع داده می‌شوند، الگوی واقعی برایشان کمتر دیده شده است.
