کلاف سردرگم یارانه پنهان در اقتصاد ایران

نظام پرداخت یارانه در ایران یکی از اصلی‌ترین چالش‌هایی بوده که در طول سال‌های گذشته بسیاری از دولت‌ها با آن مواجه شده‌اند، نظامی که نه می‌توان به حذفش اندیشید و نه تاکنون طرح اصلاحی قابل توجهی در رابطه آن نهایی شده است.

در سال 1389، دولت دهم اجرای طرحی را در دستور کار قرار داد که بر اساس آن، پرداخت یارانه در کشور هدفمند می‌شد. به این ترتیب با افزایش قیمت بنزین، دولت اعلام کرد که مبلغی را به عنوان یارانه نقدی به مردم پرداخت خواهد کرد. این رقم که برای هر ایرانی 45 هزار تومان در ماه بود، در سال برای دولت حدود 42 هزار میلیارد تومان هزینه داشت.

اصلی‌ترین علت عمل به این طرح از سوی دولت عدالت یارانه‌ها معرفی شد. بر این اساس که یارانه بنزین تنها به گروه محدودی از مردم می‌رسد اما با نقدی کردن یارانه، اقشار کم درآمد که وسیله نقلیه شخصی ندارند نیز از آن بهره مند می‌شوند. البته در طرح دولت احمدی‌نژاد یک ایراد مبنایی مهم وجود داشت و آن در نظر گرفتن مبلغ مساوی یارانه برای تمام اقشار جامعه بود، تا جایی که بسیاری از اقشار ثروتمند نیز ثبت نام کردند و برای سال‌های طولانی این مبلغ به حسابشان واریز شد. جدای از ابهامات اجرایی، هدفمندی یارانه‌ها فقط بخش کوچکی از نظام کلان پرداخت یارانه در اقتصاد ایران بود. جدا از یارانه نقدی، دولت‌ها سالانه مبلغ بسیار بزرگی از یارانه پنهان و غیرمستقیم را نیز به اقتصاد تزریق می‌کنند که در حوزه‌های مختلفی اجرایی می‌شود. حرکت دولت روحانی به سمت اصلاح بخشی از این روند در آبان 98 به افزایش قیمت بنزین و حواشی بعد از آن منجر شد. هرچند دولت در این گام نیز پولی را برنداشت و تمام سود حاصل از افزایش قیمت بنزین را به حساب 60 میلیون ایرانی واریز کرد اما نحوه تصمیم‌گیری در این حوزه نشان داد که هرگونه ورود به بحث اصلاح قیمت‌های یارانه‌ای، تبعات خاص خود را خواهد داشت. در کنار آن، هر بار که در اقتصاد ایران صحبتی از اصلاح نظام پرداخت یارانه شده، بیشترین توجه به بخش سوخت و به‌طور خاص بنزین صورت گرفته است، این در حالی است که بخش مهمی از یارانه پنهان به دیگر انرژی‌ها و کالاهای اساسی اختصاص پیدا می‌کند. 

گزارش دیوان محاسبات از تفریغ بودجه ۱۳۹۹ از آمار تازه‌ای رونمایی کرده که در مقایسه با وضعیت منابع در سایر بخش‌ها قابل تامل است.بر اساس این گزارش در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۶۰۳ هزار میلیارد تومان تحت عنوان یارانه‌های پنهان در چند بخش به کالاهای اساسی، پنج فرآورده نفتی و سوخت هوایی، گاز طبیعی، برق و آب پرداخت شده است.این رقم زمانی قابل تامل‌تر می‌شود که نشان می‌دهد ۲.۵ برابر بودجه عمومی دولت در سال گذشته یارانه پنهان پرداخت شده و در مقایسه با حجم سنگین نقدینگی، ۴۶ درصد نقدینگی سال گذشته بوده است. جزییات پرداخت یارانه‌های پنهان حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۹، ۲۰۲ هزار و ۷۶۵ میلیارد تومان بابت کالاهای اساسی یارانه پرداخت شده است. دیگر یارانه پنهان پرداختی دولت مربوط به گاز طبیعی با ۹۸۰ هزار و ۳۵۹ میلیارد تومان است که بالاترین حد پرداخت یارانه پنهان در سال گذشته را به خود اختصاص داده است.

بذرپاش رییس دیوان محاسبات کشور نیز از گاز طبیعی به عنوان اصلی‌ترین دریافت‌کننده یارانه پنهان یاد کرده و گفته بود: میزان یارانه پنهان کشور، بیش از یک میلیون و ۶۰۳ هزار میلیارد تومان است. حدود ۹۰۰ هزار میلیارد از این رقم یارانه پنهان گاز مصرفی است. این عدد را نمی‌توانیم بگوییم مردم تامین کنند، ولی باید بدانیم دو برابر بودجه عمومی کشور یارانه پنهان وجود دارد تا در برنامه‌ریزی‌ها لحاظ شود.

ایران از نظر قیمت تمام شده مصرفی در حوزه انرژی یکی از پایین‌ترین قیمت‌ها را دارد و به همین دلیل میزان سرانه مصرفی انرژی‌هایی مانند گاز بسیار بالاتر از دیگر کشورهای جهان است. طرح‌هایی مانند بهینه‌سازی مصرف سوخت و انرژی نیز هرچند از سوی دولت‌های مختلف پیگیری شده اما با توجه به قیمت پایین، هیچگاه در جامعه مورد استقبال قرار نگرفته است. رسیدن به چنین موقعیتی باعث شکل‌گیری دو دیدگاه در مقابل یکدیگر شده است. از سویی برخی نظریه‌پردازان اقتصادی معتقدند که دولت باید در حوزه یارانه یک جراحی اساسی انجام دهد و نظام پرداخت یارانه پنهان را به‌طور کامل تغییر دهد. یکی از اصلی‌ترین دلایل صاحبان این دیدگاه عدم توجه به عدالت در مدیریت فعلی است. همانطور که در حوزه سوخت نیز مطرح شده، در حوزه انرژی نیز اقشار پر درآمد بیشترین استفاده را از یارانه دولتی می‌برند. افرادی که در واحدهای مسکونی بزرگ‌تر ساکن هستند، چند مجموعه شخصی در اختیار خود دارند یا در خانواده‌شان چند خودرو شخصی وجود دارد، استفاده بسیار بیشتری از یارانه دولتی در قیاس با اقشار کم درآمدی می‌برند که در یک خانه کوچک ساکن بوده یا اساسا وسیله شخصی ندارند. هادی قوامی - معاون وزیر اقتصاد - در تابستان امسال گفته بود: کسری بودجه دولت‌ها که به تورم می‌انجامد فشار مضاعفی به دهک‌های پایین جامعه است و کسانی که بیشتر از یارانه‌های بهره مند می‌شوند دهک‌های بالای جامعه هستند. رقم یارانه پنهان در اقتصاد ایران حدود 50 میلیارد دلار معادل 1400 هزار میلیارد تومان است؛ که سهم هر ایرانی از این یارانه روزانه 45 هزار تومان است. یعنی یک روز یارانه پنهان هر فرد معادل یک ماه یارانه نقدی است. مجموع ماهانه یارانه پنهان برای هر فرد یک میلیون و 350 هزار تومان است. قوامی با اشاره به توزیع یارانه بنزین در سال 99 گفت: در بخش یارانه پنهان مستقیم به دهک دهم جامعه حدود 28 هزار میلیارد تومان از یارانه بنزین استفاده کرده‌اند و کسانی که در دهک اول قرار دارند 1 هزار و 650 میلیارد تومان بهره برده‌اند. یارانه انرژی که به دهک‌های درآمدی دهم داده می‌شود 23 برابر یارانه انرژی است که به دهک درآمدی اول داده می‌شود.

این موضوع نشان می‌دهد که دولت به شکل سالانه حمایت‌هایی را با جمعیت هدف کم درآمدها نهایی می‌کند که در عمل بخش مهمی از آن به جیب ثروتمندان می‌رود. در مقابل اما مخالفان تغییر در شرایط فعلی معتقدند با توجه به فشار اقتصادی که بر اقشار مختلف مردم وارد شده، یکی از مهم‌ترین مزیت‌ها، پایین بودن قیمت انرژی به حساب می‌آید و اگر بنا باشد دولت قیمت نهایی گاز یا برق را افزایش دهد، اقشار کم درآمد از پس هزینه‌های آن بر نمی‌آیند.

طرح‌های جایگزین با یارانه پنهان فعلی نیز هرگز راه به جایی نبرده‌اند. از یارانه نقدی که امروز در دو بخش پرداخت می‌شود تا طرح‌هایی مانند احیای کوپن و حمایت کالایی از مردم هر یک مشکلات خاص خود را دارند و با توجه به بالا بودن نرخ تورم، این خطر وجود دارد که با گذشت زمان، تاثیرگذاری خود در اقتصاد ملی را از دست بدهند.

دولت سیزدهم فعلا در گام نخست با یارانه پنهان کالاهای اساسی و ارز 4200 تومانی مواجه شده و مشخص نیست با توجه به مخالفت‌های گسترده در مجلس و میان برخی نظریه پردازان، اساسا چه راهکاری در این حوزه نهایی خواهد شد. پس از آن می‌توان به دیگر ابعاد یارانه پنهانی پرداخت که تداوم اجرایش، هرگونه سیاست اصلاحی را دشوار می‌کند و پیش‌روی تمامی دولت‌ها یک کلاف سردرگم از نحوه حمایت از مردم قرار داده است.