جایگاه ایران در تجاری‌سازی محصولات فناورانه مناسب نیست
داوود ادیب
هرچند کشورمان در زمینه تولید مقاله‌های علمی، بسیار زودتر از سال ۱۴۰۴ رتبه اول منطقه را به دست آورده اما به دلایل مختلفی در تبدیل علم به ثروت نتوانسته‌ایم موقعیت مناسبی را در جهان و حتی در منطقه به دست بیاوریم و جایگاه ما از نظر ت ن نیست. امروزه توان علمی و فنی، اصلی‌ترین شاخص توسعه‌یافتگی یک کشور به شمار می‌رود. افزایش ظرفیت و کارایی این منابع و استفاده بهینه از آنها، مستلزم شناخت دقیق این مولفه‌ها بوده که سالانه بر اساس شاخص‌های جهانی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. این مولفه‌ها، مجموعه‌هایی از سرمایه‌های انسانی، منابع مالی، تجهیزات و فضای کالبدی در قالب مراکز نوآوری و دانشگاهی هستند که تحت یک رویکرد فناورانه، مدیریت منسجم و سازمان‌یافته در حوزه‌های مختلف علم و فناوری، تحقیق و توسعه و در نهایت تجاری‌سازی یک محصول یا خدمت، به کار گرفته می‌شود. پیدایش دانشگاه‌های نسل پنجم در سال‌های اخیر، یک نیاز جبری برای حرکت تکاملی جامعه و اقتصاد دانش‌بنیان بوده و این نسل از دانشگاه‌ها را آنچنان جهت‌دهی کرده است تا در ساختاربندی سازمان‌های نوین هزاره سوم، به اهداف توسعه کمک کرده و نقش‌آفرینی کند. در دانشگاه‌های نسل سوم شاهد همگرایی دولت، صنعت و دانشگاه و در دانشگاه نسل چهارم شاهد همگرایی دولت، صنعت، دانشگاه و جامعه مدنی تحت عنوان مارپیچ چهارگانه و نهایتاً در دانشگاه‌های نسل پنجم، شاهد همگرایی دولت، صنعت، دانشگاه، جامعه مدنی و محیط زیست در قالب مارپیچ ۵ گانه هستیم. دانشگاه‌های نسل پنجم، دانشگاه‌های تمدن‌ساز و مکتب‌ساز خواهند بود، به این دلیل که ساخت این نسل از دانشگاه‌ها، فقط اثرگذاری نبوده بلکه دستگیری و راهبری کل جامعه را دنبال کرده و بنیان دانشگاه به جای درک تولید دانش یا همان پژوهش و کاربرد دانش و به عبارتی نوآوری، بر اکولوژی اجتماعی قرار گرفته و یک هم‌افزایی میان اقتصاد، جامعه و مردم‌سالاری را خلق خواهد کرد. مدت زمان زیادی نیست که دانشگاه‌های نسل پنجم ظهور کرده است و این نسل از دانشگاه با سرعت ملایمی درصدد است تا با عبور از مرزهای دانشگاه‌های نسل چهارم که تا مدت‌ها جریان حاکم دانشگاه‌های جهان بود، به عنوان یک پارادایم غالب، نقش‌آفرینی کند. دانشگاه‌های نسل چهارم سال‌ها، جدا از وظایف دانشگاه‌های سه نسل گذشته، ماموریت داشتند تا در شکل‌دهی آینده جامعه خود نقش ایفا کنند. تشخیص اینکه جامعه در چه وضعیتی است و در چه وضعیتی باید باشد؟ سرمایه‌گذاری‌های مالی و انسانی باید به کدام سمت و سو سوق یابند؟ چگونه باید جامعه را به وضعیت مطلوب جهت‌دهی کرد؟ جایگاه کشور در نظام منطقه‌ای و بین‌المللی کجاست؟ و بررسی روندهای جاری و آتی جهانی و تشخیص نقاط قوت و ضعف جامعه، مسیرهای سیاست‌گذاری، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی کشور که به چه سمت و سویی رهنمون شوند تا کشور بتواند جایگاه مناسب خود را در منطقه و نظام بین‌المللی به دست آورد، از مصادیقی بود که در این دانشگاه‌ها راهبری می‌شد. دانشگاه‌های نسل پنجم با پرداختن به اکولوژی اجتماعی به عنوان یک ابر روند، درصدد است تا چالش‌های گذار اجتماعی- اکولوژیک عصر متاورسی را مرتفع ساخته و ابعاد فناوری، فرهنگ، اقتصاد و جامعه مدنی را در مسیر توسعه پایدار هماهنگ سازند که جا دارد کشورمان نیز بتواند همگام با این نهضت، در برهه‌ای از زمان که مرز بین دنیای واقعی و دنیای مجازی از بین رفته، در مسیر توسعه و روندهای آتی فناوری قرار گیرد.
برای بررسی جایگاه ایران در عرصه‌های علم و فناوری و خروجی‌های آن لازم است تا نخست، شاخص جهانی نوآوری (GII) یا همان Global Innovation Index را مورد بررسی قرار داده و با توجه به نقش حیاتی و اساسی مولفه‌های آن نسبت به ارایه راهکارهای لازم در خصوص ارتقای شاخص‌های مرتبط در کشورمان اقدام کنیم. اطلاعات ارایه شده توسط سازمان جهانی مالکیت فکری در سال ۲۰۲۱ مبین این موضوع است که ایران در سال ۲۰۲۱ با ۷ پله صعود و کسب جایگاه ۶۰ جهان، دارای بهترین رتبه در طول مدت حضور خود در ارزیابی‌های مرتبط با این شاخص‌ها بوده است. GII مشتمل بر ۸۱ زیرشاخص در قالب ۷ رکن (پنج رکن مربوط به شاخص‌های ورودی و ۲ رکن مربوط به شاخص‌های خروجی) است که هر سال برای محاسبه امتیاز و رتبه کشورها، این شاخص‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. ایران که در سال ۲۰۲۰ در جایگاه ۶۷ جهان قرار گرفته، در سال ۲۰۲۱ به میزان ۷ رتبه صعود داشته است. در این گزارشات مطرح شده است که ایران برای اولین‌بار در جمع کشورهای دست‌یافته به نوآوری قرار گرفته است. کشورهای دست یافته به نوآوری، کشورهایی هستند که فراتر از سطح انتظار، نسبت به سطح توسعه اقتصادی خود یعنی سرانه تولید ناخالص داخلی، اقدام کرده‌اند. کشورهای دارای عملکرد فراتر از انتظار در نوآوری با محاسبه امتیاز GII به سرانه GDP سنجیده می‌شوند که در این ارتباط امتیاز مناسبی به ایران تخصیص یافته است. گزارشات مربوطه نشان می‌دهد که کشور ایران برای یازدهمین سال متوالی در گزارش شاخص جهانی نوآوری حضور داشته و در سال ۲۰۲۱ برای اولین‌بار در رده شصتم جهان قرار گرفته و به بهترین رتبه در طول مدت حضور خود در این ارزیابی‌ها دست یافته و همچنین بر اساس نسبت خروجی به ورودی، جزو کشورهای کارا در نوآوری در مدت حضور شناخته شده است که می‌توان چنین متصور شد که این پیشرفت حاصل تلاش‌های متولیان این حوزه یعنی، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، معاونت نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی که در حوزه‌های برنامه‌ریزی، سازماندهی، مدیریت و نظارت بر فعالیت‌های تجاری‌سازی و نوآوری کشور و ایجاد فرصت‌های شغلی از طریق توسعه تجاری‌سازی در شرکت‌های دانش‌بنیان اقدامات اساسی انجام می‌دهند، بوده است. بخشی دیگر نیز متأثر از فعالیت‌های دفتر هماهنگی دانش، صنعت و بازار معاونت نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی که در حوزه‌های برنامه‌ریزی، تدوین و بازنگری در مدل‌ها و شبکه‌های ارتباط دانش، صنعت و بازار فعالیت می‌کنند، بوده است.
