خشکسالی و فرونشست زمین، بحران‌هایی که حادتر می‌شوند
گلی ماندگار|
دنیا حال خوشی ندارد، کرونا که دو سال تمام است تا توانسته از سراسر جهان قربانی گرفته و البته ما هم از این قاعده مستثنی نبوده‌ایم، حالا هم جنگ و لشکر کشی و روسیه به اوکراین وضعیت در هم آشفته‌ای را برای همه رقم زده است، شاید بگوییم جنگ در کشوری دیگر به ما ربطی ندارد اما اگر یادمان باشد که دنیا سال‌های سال است به دهکده‌ای جهانی تبدیل شده و سرعت انتقال اخبار و اطلاعات خیلی بیشتر از آن چیزی است که بتوانیم تصور یا حتی آن را صیانت کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که همه اتفاق‌ها حتی در دورترین نقطه همه می‌تواند به همه ما در هر کجای این جغرافیا که سکونت داشته باشیم مربوط باشد. وقتی جنگ باعث افزایش نرخ جهانی طلا و نفت می‌شود، پس به ما و محدوده جغرافیایی ما هم ربط پیدا می‌کند، همانطور که گرم شدن زمین حالا ما را گرفتار کرده و ایران به یکی از کانون‌های خشکسالی و فرونشت زمین تبدیل شده است.
کم آبی طی سال‌های اخیر اتفاق‌های زیادی را در کشور رقم زده است، از اعتراضات مردمی گرفته تا ضررهای جانی و مالی که به دلیل خشکسالی به مردم وارد شده است، از سیل‌های خانمان برانداز تا فرونشست زمین که همه و همه به نوعی به خشکسالی و کم شدن سفره‌های آب زیرزمینی ارتباط پیدا می‌کنند. در واقع نمی‌توانیم سرمان را پایین بیندازیم و این طور وانمود کنیم که هیچ اتفاقی رخ نداده است. حالا روزی نیست که خبر فرو نشست زمین در یکی از شهرها و حتی محله‌های پایتخت به گوشمان نخورد، این اتفاق بی‌دلیل رخ نمی‌دهد. آن زمانی که کارشناسان و فعالان محیط زیست به برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیر زمینی اعتراض می‌کردند، آن زمانی که بسیاری از صاحب نظران روش‌های قدیمی کشاورزی در کشور را زیر سوال می‌بردند، مسوولان فقط نگاه کردند و هیچ چاره‌ای نیندیشیدند و حالا در این شرایط و وضعیت انتظار داریم معجزه‌ای رخ بدهد و به ناگاه هم سفره‌های آب زیرزمینی پر شوند، هم خشکسالی تمام شود و هم دیگر بحران آب در هیچ نقطه‌ای از کشور صدای اعتراض مردم را بلند نکند. در حال حاضر بحران خشکسالی و فرونشست زمین هر روز حادتر می‌شود و باید دید آیا واقعا مسوولان می‌توانند برای حل این مشکل چاره‌ای بیندیشند.
نگرانی تامین آب شروع شده است
در این شرایط رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی از نگرانی برای تامین آب در فصل بهار و تابستان 1401 خبر می‌دهد. به گفته او ایران در حال حاضر نزدیک به خشکسالی شدید است، میزان بارش‌ها کاهش پیدا کرده، میزان ذخیره آب سد‌ها به قدری پایین آمده که دیگر نمی‌توان از آب سد لتیان برای آبیاری مزارع استفاده کرد و این آب فقط باید برای تامین آب شرب استان تهران ذخیره شود. احد وظیفه به ایسنا گفت: درباره خشکسالی غالب بر کشور اظهار کرد: در طبیعت چهار نوع خشکسالی هواشناسی، کشاورزی، هیدرولوژیک، اقتصادی و اجتماعی وجود دارد که کشور ما درگیر هر چهار نوع خشکسالی است که میان این چهار نوع، خشکسالی هواشناسی زودتر از سایر خشکسالی‌ها ظهور می‌کند.
او افزود: خشکسالی هواشناسی به‌صورت هفتگی، ماهانه و سالانه در مقایسه با میزان بارش نرمال یک منطقه بررسی می‌شود و در صورت کمتر شدن این میزان بارش، خشکسالی رخ داده است و اگر این روند یک تا سه ماه ادامه یابد، اثر این نوع خشکسالی در کشاورزی به‌خصوص در کشت دیم ظاهر می‌شود که در فصول مختلف سال میزان خشکسالی متفاوت است. رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی درباره تاثیر خشکسالی هواشناسی بر کشاورزی گفت: در فصل پاییز که سطح اراضی زیر کشت می‌رود، اگر باران نبارد خسارات زیادی به محصولات کشاورزی وارد می‌شود و در فصل بهار که نزدیک به بار رسیدن محصول کشاورزی و تشکیل دانه و گلدهی است اگر میزان بارش کمتر از حد نرمال باشد، تاثیر منفی بسیار زیادی به نسبت کاهش باران در فصل زمستان دارد. او در ادامه اظهارکرد: هنگامی که کمبود بارش به سه ماه می‌رسد دچار خشکسالی کشاورزی می‌شویم که اکنون در استان‌هایی همچون کرمانشاه، ایلام، بخش‌های شرقی لرستان، خراسان رضوی و خراسان شمالی، گلستان و بخش‌هایی از شمال اردبیل شاهد خشکسالی کشاورزی هستیم. اما مساله اینجاست که غالب استان‌ها درگیر هر چهار نوع خشکسالی هستند چراکه از میان ۳۱ استان بیش از ۲۱ استان بارندگی کمتر از حد نرمال را تجربه کرده‌اند و دارای درجات مختلفی از خشکسالی هستند.
خشک شدن تالاب‌ها و رودها
بسیاری از تالاب‌های کشور در حال خشک شدن هستند، رودهای بزرگ یا خشک شده‌اند یا میزان آبی که در آنها جریان دارد بسیار کم شده است، این اتفاق مربوط به یک سال و دوسال نیست و رویه اشتباهی که در تمام طول این سال‌ها از سوی مردم و مسوولان در پیش گرفته شده باعث بروز چنین مشکلاتی شده است.
فریده اکبری، کارشناس محیط زیست در این باره به «تعادل» می‌گوید: نمی‌توانیم بگوییم که کمی بارش‌ها تنها دلیل وضعیتی است که در حال حاضر کشور در مساله آب با آن مواجه شده است. سال‌های سال است که کارشناسان حوزه محیط زیست به اشتباه بودن ادامه کشاورزی به روش سنتی در کشور اشاره کرده‌اند. کاشت محصول‌هایی که نیاز به آب زیاد دارند در مناطقی که از کم آبی رنج می‌برند، بی‌توجهی به میزان هدر رفت آب در سیستم کشاورزی و... همه و همه دست به دست هم داده‌اند تا امروز شاهد بروز چنین خشکسالی بزرگی در کل کشور باشیم. چطور ممکن است شهرهای شمالی ایران که همیشه کانون بارش‌های کشور بوده‌اند با بحران آب مواجه شوند. چه دلیلی ممکن است باعث بروز این همه فرونشست در سراسر کشور شود. زلزله‌ای خاموش که هر لحظه ممکن است قسمتی از یک شهر را فرو بکشد. او می‌افزاید: اینکه ما از مردم می‌خواهیم تا در مصرف آب صرفه جویی کنند درست است اما باید این واقعیت را باور کنیم که بیش از 97 درصد هدررفت آب در کشور در حوزه کشاورزی صورت می‌گیرد و به این ترتیب مصرف شهری نمی‌تواند عامل بروز خشکسالی در کشور باشد. از بین رفتن سفره‌های آب زیر زمینی، از بین بردن درختان و تبدیل جنگل‌ها به ساختمان، ساخت وساز‌های بی‌رویه در حاشیه رودها و... باعث شده تا علاوه بر خشکسالی ما هر سال با سیل‌های بزرگ مواجه بوده و شاهد خسارات مالی و جانی این سیل‌ها بر مردم باشیم.
این کارشناس محیط زیست به تحقیقات جهانی در زمینه کمبود منابع آبی در ایران اشاره کرده و می‌گوید: از سوی دیگر بحران آب در ایران وارد مرحله تازه‌ای شده و حالا به یکی از بحران‌های جدی در کشور تبدیل شده است. در حالی که بار‌ها سازمان‌های بین‌المللی و از جمله «آکادمی ملی علوم ایالات متحده امریکا» به صورت جدی به ایران اخطار داده بودند که وضعیت وخیم است، اما در اخطار‌های تازه مساله منابع آب زیرزمینی کشور نیز مطرح شده است. اخطار‌های سازمان‌های جهانی حداقل در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که وضعیت ایران هر سال بدتر می‌شود و وضعیت نشان از بحران جدی در آب‌های زیرزمینی کشور دارد. اکنون به نظر می‌رسد که منابعِ آبِ تجدیدپذیر برای زندگی ۸۵ میلیون ایرانی کافی نبوده و در نتیجه بخشی از بار بر روی آب‌های زیرزمینی بوده است.
صنایع آب‌بر در کویر ایران، بحران‌زایی که می‌تازد
فریده اکبری سپس به اتفاق‌های اصفهان و اعتراضات کشاورزان این استان به انتقال آب زاینده‌رود اشاره می‌کند و می‌افزاید: متاسفانه انتقال آب زاینده‌رود به یزد و کارخانجات این منطقه یکی دیگر از مشکلاتی است که بی‌توجهی مسوولان باعث بروز این مشکلات شده است. در واقع چندین دهه است که برنامه‌ریزی‌های کلان اقتصادی در راستای توسعه صنعت فولاد در ایران اصل قرار گرفته است و با توجه به اقلیم کشور و آب‌بر بودن این صنعت، تاثیرات ویرانگیز آن بر محیط زیست غیرقابل انکار است.
با در نظر گرفتن ظرفیت تولید سالانه حدود 30 میلیون تن فولاد در ایران، صنعت فولاد ایران سالانه به حدود 21 تریلیون لیتر آب احتیاج دارد و سوال این است، این آب را چطور باید تامین کرد؟ در سال‌های اخیر چقدر اندیشیده شده که راه‌های جایگزینی برای تامین این آب ایجاد شود؟ چقدر دیگر قرار است از جان و خاک و نفس ایران، از منابع آب زیرزمینی برداشت شود تا صنایع آب‌بر به تنفس مصنوعی خود ادامه دهند و وقتی این آب دیگر نباشد چه خواهند کرد؟
وضعیت آبی کدام استان‌ها بحرانی است؟
بحران آب در ایران به دلیل متفاوت بودن اقلیم و عدم توازن در بارندگی‌ها در تمام استان‌های کشور یکسان نیست؛ به‌گونه‌ای‌که شرایط آبی برخی استان‌ها مساعد و شرایط برخی دیگر وخیم است. در حال حاضر سه سد کشور واقع در استان‌های اصفهان، فارس و خراسان رضوی وضع بحرانی دارند؛ به‌طوری‌که در سال آبی جاری ورودی آب سد زاینده‌رود در استان اصفهان با کاهش 50 درصدی و سدهای درودزن در فارس و سد دوستی در خراسان رضوی با کاهش 25 درصدی روبرو است.
