خطر پول نفت

جواد هاشمی

نگاهی به عملکرد اقتصاد ایران در دهه‌های گذشته و به‌طور خاص از دهه 50 به بعد نشان می‌دهد که وابستگی به پول نفت، حرف نخست را در تمامی بودجه‌های سالانه زده و دولت‌ها صرف نظر از شعارها و گرایشات‌شان بخش مهمی از برنامه‌های خود را به وسیله پول نفت جلو برده‌اند. هرچند موهبت در اختیار داشتن ذخایر نفتی برای ایران مزیتی مهم به شمار می‌آید اما نحوه استفاده از منابع حاصل از آن سوال مهمی است که با وجود تمام شعارها و وعده‌ها هنوز پاسخ دقیقی به آن ارایه نشده است. نگاهی به عملکرد اقتصادی کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد این کشورها از دهه‌ها قبل مسیر برنامه‌ریزی خود را از درآمدهای ناپایدار جدا کرده‌اند و بر درآمدهای پایدار تاکید دارند. وقتی صحبت از درآمدهای ناپایدار می‌شود، منظور به پایان رسیدن ذخایر نفتی لااقل در کوتاه‌مدت نیز بلکه به نحوه دسترسی به منابع حاصل از پول نفت بازمی‌گردد. در سال‌های جنگ یا در دوره‌ای از دولت اصلاحات قیمت جهانی به نفت حدی کاهش یافت که عملا برنامه‌ریزی برای استفاده از منابع آن غیر ممکن به نظر می‌رسید. در مقابل در دوره‌ای از دولت احمدی‌نژاد قیمت نفت رکوردهای بزرگی را به ثبت رساند که قطعا به افزایش درآمدهای ایران نیز منجر شد. در روزهای گذشته و تحت تاثیر حمله روسیه به اوکراین، قیمت نفت بار دیگر از مرز 100 دلار در هر بشکه گذشته و به بالاترین قیمت خود در سال‌های گذشته رسیده است. در چنین شرایطی اگر دولت ایران موفق شود در جریان مذاکرات هسته‌ای به جمع‌بندی نهایی برسد و تحریم‌ها را کنار بزند، قطعا به درآمدهای نفتی قابل قبولی دسترسی پیدا خواهد کرد اما سوال اینجاست که این درآمدها بناست به چه شکل مورد استفاده قرار گیرند. هرچند مشکلات اقتصادی سال‌های گذشته باعث شده دولت حفره بزرگی را میان درآمد و هزینه‌های خود ببیند و همین موضوع احتمالا باعث می‌شود که در کوتاه‌مدت لغو تحریم‌ها به تلاش برای پر کردن این فاصله متمرکز شود اما در نهایت همچنان سوالی که برای چند دهه در اقتصاد ایران پاسخی پیدا نکرده، پیش‌روی دولت رییسی نیز قرار خواهد داشت. اگر بنا باشد بار دیگر پول نفت به عنوان منبعی برای هزینه‌های جاری در نظر گرفته شود، نه تنها  امکان سرمایه‌گذاری در طرح‌های زیرساختی از بین می‌رود که وابستگی به نفت اقتصاد ایران را با تهدیدهای آینده نیز روبه‌رو می‌کند. اگر در سال‌های قبل، دولت‌ها توانسته بودند بخشی از این وابستگی را کنار بگذارند، قطعا طرح فشار حداکثری ترامپ حتی از پیش از اجرا نیز شکست خورده بود و امکان ایجاد هزینه گزاف برای اقتصاد ایران را نداشت. هرچند دولت روحانی توانست با اجرای برخی سیاست‌ها بخشی از وابستگی به پول نفت را کاهش دهد اما همچنان خطر پول نفت پیش روی اقتصاد ایران است و این‌بار باید دولت سیزدهم تعیین کند که این منابع ارزشمند بناست به توسعه زیرساخت‌های اقتصاد ایران منجر شود یا بار دیگر درآمد سهل‌الوصول نفتی به راحتی وارد بودجه و هزینه‌های جاری می‌شود، موضوعی که قطعا در آینده برای اقتصاد ایران هزینه‌های خاص خود را به ارمغان خواهد آورد.