اقتصاد نقره‌ای؛ فناوری فقط قلمرو جوانان نیست
یک نفر از هر ۶ نفر در سال ۲۰۵۰، بیش از ۶۵ سال خواهد داشت که برابر با ۱۶ درصد جمعیت جهان است، رقمی که به گزارش اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۹، ۹ درصد بود. در حوزه اقتصاد، چنین روندی نشان از آن دارد که شکل مصرف تغییر خواهد کرد و سالمندان موتور محرک اقتصادی خواهند بود که به آن اقتصاد نقره‌ای (Silver Economy) گفته می‌شود؛ اقتصادی که فناوری در آن نقشی جدی بازی می‌کند. به گزارش پیوست، اقتصاد نقره‌ای همه فعالیت‌ها، خدمات اقتصادی و محصولاتی را شامل می‌شود که برای رفع نیازهای سالمندان در نظر گرفته شده‌اند. عبارت «بازار نقره‌ای» ابتدا در ژاپن دهه ۱۹۷۰ و در زمانی به کار رفت که این کشور شاهد بیشترین تعداد افراد بالای ۶۵ سال بود: چنین وضعیتی باعث شد بازار بزرگی از بخش‌های متنوع از جمله بهداشت و درمان، بانکداری، حمل‌ونقل، انرژی، خانه‌داری، مخابرات، سرگرمی و گردشگری در ژاپن تشکیل شود. تحلیلگران نوآوری مبتنی بر فناوری را یکی از مهم‌ترین عناصر اقتصاد نقره‌ای می‌دانند. اتوماسیون خانه، هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، سلامت الکترونیکی و دیگر خدمات شهرهای هوشمند می‌توانند استقلال بیشتری برای گروه‌های سنی سالمند فراهم آورند؛ به عبارت دیگر، دستیارهای رباتیک، وسایل نقلیه خودران و سیستم‌های نظارت بر خانه که اقتصاد هوشمند را شکل می‌دهند عنصر مهمی در اقتصاد نقره‌ای خواهند بود.
فراتر از درمان از راه دور
درمان و سلامت اولین حوزه‌‌ای است که امکان نقش‌آفرینی‌اش در اقتصاد نقره‌ای به ذهن بسیاری می‌رسد، به ویژه حالا که شاهد رشد شگفت‌آور در حوزه درمان و دارو از راه دور بوده‌ایم: ویزیت‌های آنلاین که به دلیل شیوع کووید-۱۹ و قرنطینه‌های سراسری با استقبال مردم مواجه شدند، تجربه درمان را دگرگون کردند. اما ماجرا فقط محدود به درمان نبود و نیست: از ملاقات‌های آنلاین و قرارهای خانوادگی و جشن‌های مجازی گرفته تا خریدهای آنلاین و دسترسی به آموزش. همه اینها آغاز تحول بازار و اقتصاد به دست دنیای مجازی است که عملکرد بازارها را به ویژه برای سالمندان متفاوت خواهد کرد. به گزارشITU، اقتصاد نقره‌ای جهان که مراقبت از سالمندان در خانه، درمان‌های مرتبط با توجه به شرایط سنی، نوآوری‌ها در حوزه پس‌انداز و سرمایه‌گذاری و بازنشستگی را در بر می‌گیرد در دوران پاندمی بدل به فعالیت اقتصادی روزانه شد. ICT دیگر مخصوص جوانان یا قلمرو مسلم آنها نیست، بلکه می‌تواند به خدمت اقتصاد نقره‌ای درآید که ۱۷ میلیارد دلار ارزش اقتصادی در سطح جهان دارد.
از اروپا تا آسیا
بر اساس پیش‌بینی‌ها، دو میلیارد نفر از جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ بیش از ۶۰ سال خواهند داشت. روند سالمندی جمعیت در همه کشورهای توسعه‌یافته و برخی کشورهای در حال توسعه نیز شتاب خواهد گرفت. از نظر جغرافیایی، اقتصاد نقره‌ای از ۳۷ کشور عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی یا OECD کم‌کم به سمت بازارهای نوظهور مثل آسیا خواهد رفت. به گزارش بروکینگز در فوریه ۲۰۲۱، قدرت خرید و هزینه‌کرد مشتریان نقره‌ای در آسیا، اروپا و امریکای شمالی در حال حاضر تقریباً برابر است (هر منطقه ۲.۳ هزار میلیارد دلار) . اکنون اقتصادهای غرب جهان به دلیل ثروت و متوسط عمر بالاتر (life expectancy)، اقتصادهای مسلط نقره‌ای هستند، اما سهم آسیا تا سال ۲۰۳۰ احتمالاً به رقم پنج هزار میلیارد دلار خواهد رسید. سالمندی در دو کشور آسیایی هند و چین به سرعت در حال رشد است. به گزارش Intelligence Research Group، ارزش بازار اقتصاد نقره‌ای چین در سال ۲۰۲۰، ۵.۴ هزار میلیارد یوان بود که نسبت به رقم سال ۲۰۱۹، حاکی از رشد حدود ۲۵ درصد است. به گزارش همین موسسه، از هر پنج نفر چینی که سن‌شان بیشتر از ۶۰ سال است، بیش از یک نفر از موبایل‌های هوشمند و اپلیکیشن‌های همراه استفاده می‌کنند.
هرم جمعیتی ایران؛ به سوی بازار نقره‌ای؟
بر اساس گزارش سازمان آمار ایران، گروه سنی بالای ۶۵ سال ایران در سرشماری نفوس سال ۱۳۹۵، حدود هفت میلیون و ۴۱۴ هزار نفر بود. این رقم در سال ۱۳۹۰ حدود چهار میلیون و ۲۹۶ هزار نفر بود و در سال ۱۳۷۰ تقریباً یک میلیون و ۸۹۰ هزار نفر. رشد واضح است. در این میان، داده رسمی‌ای وجود ندارد که نشان دهد چه تعداد از گروه‌های سنی مختلف کاربران اپلیکیشن‌های موبایل هستند. اما می‌دانیم با هر تغییر کوچک و اجباری فناوری در ایران، آه و فغان گروه‌های سنی بالاتر درآمده است؛ مثلاً رمز پویا و پرداخت آنلاین: هنوز هم اگر کارمان به بانک بیفتد، فرد میانسالی را می‌بینیم که گوشی به دست حیران است و از کارمند بانک می‌خواهد به او بگوید مشکل چیست. امروز، این نسل به مشتریان بزرگ کافی‌نت‌ها تبدیل شده‌اند تا برایشان کارهای بیمه، مالیات و غیره را انجام دهد که تنها با چند کلیک به سادگی انجام می‌شود، اما انجام این چند کلیک برایشان بارها سخت‌تر از مراجعه حضوری به این سازمان‌ها و در صف ایستادن است. همین حکایت را در مورد کارت دیجیتالی واکسن هم اخیراً شنیده‌ایم. پژوهشکده آمار پیش‌بینی می‌کند که در ۱۵ سال آینده جمعیت سالمند کشور دو برابر شود و در سال ۲۰۵۰ تقریباً ۱۹ میلیون نفر از جمعیت ایران را این گروه سنی تشکیل دهند. بازار برای رشد خود چاره‌ای ندارد جز اینکه استراتژی‌های دهه آتی خود را با توجه به این مساله تنظیم کند که یک‌سوم جمعیت کشور یا به عبارت دیگر یک‌سوم مصرف‌کنندگان کشور، بیش از ۶۵ سال خواهند داشت. همه اینها در حالی است که بر اساس تحلیل‌های آماری و با توجه به رشد اقتصادی، پنجره طلایی جمعیت در کمتر از یک دهه آینده به روی کشور بسته خواهد شد.
به دنبال فناوری شخصی
مشتریان اقتصاد نقره‌ای معمولاً قدرت خرید بالاتری دارند. آنها همچنین زمان تفریح و فراغت بیشتری دارند تا سفر کنند. برخی از آنها با فعالیت‌های ورزشی و سرگرمی از خودشان مراقبت می‌کنند. از طرف دیگر این گروه‌های سنی معمولاً به برند یا شرکت‌شان وفادارترند و در عین حال خواهان محصولات و خدماتی هستند که شخصی‌سازی شده باشد. مساله اصلی شکل متفاوت استفاده یا کاربری متفاوت گروه سنی بالای ۶۵ سال است. شرکت‌های فناوری گاه با مقاومت این گروه مواجه شده‌اند و گاه با نارضایتی‌شان. تعدادی از این گروه سنی دل‌شان نمی‌خواهد از فناوری استفاده کنند، برخی دیگر طرز استفاده از این فناوری‌ها را بلد نیستند. برخی دیگر معتقدند این نوآوری‌های مبتنی بر فناوری، فرصت‌های متعددی را فراهم می‌آورند و دسترسی را ساده می‌کنند. دستیاران صوتی امکان انجام آسان و ساده کارها را فراهم می‌آورند و مجموعه‌ای از فعالیت‌ها را عهده‌دار می‌شوند: از پخش موسیقی گرفته تا یافتن آدرس روی نقشه. روبات‌ها وظایفی روزانه مثل تمیز کردن خانه را بر عهده می‌گیرند. همه اینها به افراد کمک می‌کند در خانه خود و با وابستگی کمتر به دیگران، پرستار یا خانه‌های سالمندان زندگی کنند. پس زیرساخت و خدمات باید با توجه به نیازهای این جمعیت توسعه و بهبود یابند. همانقدر که دیجیتالی‌سازی ممکن است باعث شود این گروه سنی جا بمانند و دسترسی‌شان به امکانات را از دست دهند، آموزش و تغییر استراتژی شرکت‌ها، شخصی‌سازی خدمات برای این گروه سنی، ارایه مشاوره‌های رایگان یا آموزش‌های ساده آنلاین باعث می‌شود آنها نیز بتوانند به راحتی از خدمات آنلاین استفاده کنند و مصرف‌کنندگان بازار باشند؛ مثلاً در سال‌های اولیه رشد تلفن‌های هوشمند، کشورهایی مثل سنگاپور برای آموزش افراد، باجه‌هایی عمومی در گوشه‌وکنار شهر تعبیه کرده بودند و هر فردی که مشکلی در استفاده از فناوری داشت می‌توانست به این باجه‌ها مراجعه کند تا کارمند حاضر مشکلش را رفع کند و به او آموزش دهد. سالمند شدن جمعیت پدیداری است که تغییرات عمیقی در جامعه، سازماندهی و توزیع منابع بین نسل‌ها ایجاد می‌کند. اما فارغ از چالش‌های این مساله، این امید نیز وجود دارد که سالمندان بتوانند زندگی بهتر و باکیفیت‌تری داشته باشند.
