مترو، پناهگاهی امن به هنگام حوادث؟
پس از حمله روسیه به اوکراین، تصاویری از پناه گرفتن و اسکان مردم در ایستگاه‌های مترو منتشر شد، این مساله نشان می‌دهد که در مواقع بحران سازه‌های شهری همچون ایستگاه‌های مترو می‌توانند کارکرد چندگانه داشته باشند؛ اما حالا این سوال مطرح شده که آیا ایستگاه‌های متروی تهران نیز می‌توانند در زمان بروز حوادث احتمالی پناهگاه خوبی برای شهروندان باشند؟
ابرسازه مترو به دلیل نوع کارکردش جزو سازه‌های محکم در شهرها محسوب می‌شود، از سویی دیگر حرکت و ایجاد مسیرهای زیرزمینی و همچنین شبکه دسترسی مویرگی به تمام سطح شهر، این سازه را به لحاظ پدافندی پر اهمیت می‌کند، مسوولان سابق مترو همواره تاکید داشتند که متروی تهران در برابر هشت ریشتر زمین لرزه مقاوم است وحالا با انتشار تصاویری از پناه گرفتن اوکراینی‌ها در ایستگاه‌های مترو و اقامت آنها در این پناهگاه‌ها این سوال مطرح می‌شود که آیا می‌توان در زمان وقوع بحران‌های طبیعی و غیر طبیعی از این سازه‌ها به عنوان پناهگاه استفاده کرد؟ کامران رحیم‌اف معاون فنی و مهندسی شرکت متروی تهران در گفت‌وگو با ایسنا، در مورد پدافند در متروی تهران می‌گوید: نوع تهدیدات، نوع دفاع را تعیین می‌کند، طرح‌های ساخت پناهگاه شهری پس از جنگ جهانی اول و از اوایل دهه ۱۹۲۰ مطرح شد و به مرور با گسترش تهدیدات و خطرات حملات هوایی و موشکی، میکروبی، شیمیایی و هسته‌ای در دوران جنگ تحمیلی نیز با تمام وجود این نیاز را احساس کردیم، به همین علت استفاده از سازه‌های زیر زمینی موجود مانند تونل‌ها و ایستگاه‌های مترو نیز در همین راستا مورد توجه هستند. وی با تاکید بر اینکه لازم است به تعریفی از پدافند غیرعامل برسیم، می‌افزاید: ما تعریف استاندارد پدافند غیر عامل را داریم که بر اساس آن پدافند غیرعامل به «مجموعه اقدامات غیر مسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن می‌گردد» اطلاق می‌شود. بنابراین برای افزایش کارایی دفاع عامل، باید اصول پنجگانه پدافند غیرعامل که در همین تعریف مشخص است را برای تقویت و استفاده از ساختارهای موجود یا امکانات جدید به کار برد.
رحیم اف در مورد اینکه از چه زمانی بحث پدافند غیرعامل در مترو و همچنین متروی تهران مورد توجه قرار گرفت؟ می‌گوید: در سطح دنیا از جنگ جهانی دوم به‌طور گسترده به عنوان پناهگاه استفاده شد و در ایران هم به دلیل تجارب جنگ تحمیلی و نیاز به پناهگاه‌ها، ساخت متروی تهران از سال ۱۳۶۴ بعد از انقلاب آغاز شد و بعد از جنگ با توجه ویژه‌ای دنبال شد و در اسناد بالادستی مترو نیز به لزوم تدوین الزامات و دستورالعمل‌های عملیاتی برای آماده‌سازی و استفاده از فضاهای زیر سطحی و تونل‌ها و ایستگاه‌های مترو در مواقع تهدیدات انسان ساخت و همچنین مدیریت بحران در شرایط بلایای طبیعی اشاره شده است که از جمله در طرح جامع تهران ۱۳۸۶ و برنامه‌های پنج ساله شهرداری تهران و همچنین مصوبات شورای شهر تهران، این مهم مورد تاکید قرار گرفته است. معاون فنی و مهندسی شرکت متروی تهران در مورد اقدامات انجام‌شده در این حوزه ادامه می‌دهد: اقدامات انجام شده در حوزه‌های مختلفی بوده است، بگونه‌ای که یک حوزه ملزم به ایجاد بستر مناسب جهت تاکید بر تدوین قوانین و الزامات و دستورالعمل‌های لازم برای اجرای اصول پدافند غیر عامل در فضاهای زیر سطحی و مترو بوده که در اسناد بالا دستی این مطالب گنجانده شده است و بحث تدوین الزامات و دستورالعمل‌های مورد نیاز برای استفاده در مرحله طراحی خطوط جدید یا اجرا در خطوط موجود نیز در هر دو حوزه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران، در«طرح جامع مدیریت بحران و پدافند غیرعامل راه آهن شهری تهران» دیده شده است.
مقاوم بودن ایستگاه در مقابل اصابت مستقیم سلاح
وی ادامه می‌دهد: علاوه بر این موارد، اجرای یک نمونه پایلوت از پناهگاه‌های NBC (هسته‌ای، بیولوژیکی و شیمیایی) در یکی از ایستگاه‌های متروی تهران از مدت‌ها قبل در حال اجرا بوده که در صورت تامین اعتبارات لازم در طی یک الی دو سال آینده به بهره‌برداری خواهد رسید. این اولین ایستگاه در نوع خود در کشور بوده که دانش ساخت آن در حال بومی شدن است و در صورت تکمیل، شبکه مترو می‌تواند با استفاده از این دانش، در سایر ایستگاه‌ها در تهران یا سایر شهرهای دارای مترو با توجه به نیازهای منطقه‌ای، کاربری چندگانه ایستگاه‌ها و تونل‌ها را توسعه داده و بهره‌برداری کند. رحیم‌اف در مورد آمادگی ایستگاه‌ها در مقابله با حملات شیمیایی یا تشعشعات می‌افزاید: امکانات مورد نیاز جهت مقابله با مواردی مانند حملات شیمیایی یا میکروبی و حتی هسته‌ای درایستگاه‌های موسوم به NBC (هسته‌ای، بیولوژیکی، شیمیایی) فراهم می‌شوند. دانش فنی ساخت چنین ایستگاهی در حال بومی شدن بوده و یک نمونه ایستگاه با قابلیت استفاده به عنوان پناهگاه NBC مراحل پایانی ساخت را طی می‌کند. علاوه بر آن با توجه به امکان ارتباطی خطوط مترو به مراکز درمانی و امدادی با تجهیز ویژه بخش‌هایی در آنها این توان را می‌توان افزایش داد. وی در مورد این ایستگاه می‌افزاید: نمونه در حال اجرای یک ایستگاه جامع NBC (هسته‌ای، بیولوژیکی، شیمیایی) ظرفیت اسکان کوتاه‌مدت ۱۲۰۰۰ نفر و بلند‌مدت ۵۰۰۰ نفر را دارا می‌باشد. این نوع پناهگاه در مقابل حملات بیولوژیک، شیمیایی، آلودگی هسته‌ای و اصابت مستقیم سلاح‌های مرسوم مقاوم است. از ویژگی های بارز این پناهگاه سازه یکپارچه آن و وجود فیلترهای تصفیه هوا و ژنراتور برق و مخازن ذخیره آب شرب و سرویس‌های بهداشتی و ذخیره‌سازی اقلام خوراکی، لوازم خواب و ملزومات پزشکی است. رحیم‌اف ادامه می‌دهد: البته دقت داشته باشید که در مباحث پدافندی فقط ایستگاه مدنظر نیست؛ بلکه تونل نیز مهم است. مشخص است که با توجه به نوع کاربری جهت استفاده از این فضاها به عنوان پناهگاه در مواقع حملات یا حوادث، باید امکانات اضافی در آنها دیده شود که این با اجرای الزامات و دستورالعمل‌های مدون چه در مرحله طراحی یا حتی پس از ساخت، به دست می‌آید. البته همانطور که می‌بینیم در جنگ اوکراین شبکه مترو به عنوان اصلی‌ترین جان پناه مورد استفاده مردم قرار گرفته است. ذکر این نکته ضروری است که استفاده از امکانات شبکه مترو از هزینه اضافی و دوباره برای ساخت پناهگاه که فقط در شرایط اضطراری استفاده می‌شود نیز جلوگیری کرده و به دلیل گستردگی شبکه در زیر زمین امکان جابه‌جایی امن مردم نیز فراهم می‌شود. وی در پاسخ به این سوال که پروتکل پدافندی استفاده از ایستگاه‌ها را در چه زمان‌هایی اعلام کرده و آیا تامین امکانات اولیه همچون غذا و پتو، سرویس بهداشتی و ... هم در نظرگرفته می‌شود؟ یا نه می‌گوید: هم اصول پدافند مدنظر است و هم دستورالعمل‌های مدیریت بحران و لازمه آن، توجه به الزاماتی است که باید از قبل در ایستگاه‌ها و تونل‌ها فراهم شده باشد. تمامی این مواردی هستند که در اسناد خروجی «طرح جامع مدیریت بحران و پدافند غیرعامل راه آهن شهری تهران » دیده شده است و در مواقع لزوم، ایستگاه اصطلاحا به کاربری مورد نظر «سوییچ کرده» و محل اسکان موقت می‌شود که همه امکانات مورد نیاز جهت اسکان تعداد مشخصی از افراد در یک مدت معین بدون نیاز به امکانات بیرون تامین شود. این ایستگاه‌ها دارای سیستم برق مستقل، مخازن آب شرب و سایر امکانات است و تأمین مایحتاج غذایی و انبار مواد غذایی و ....می بایست توسط شرکت بهره‌برداری مترو پیش‌بینی شود. وی در مورد هزینه آماده‌سازی هر ایستگاه براساس اصول پدافندی اظهار می‌کند: اجرای اصول پدافند غیرعامل و مدیریت بحران و ایجاد امکان کاربری چندگانه در هر ایستگاه به‌طور متوسط حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد به هزینه ساخت اضافه می‌کند که این با توجه نوع کاربری مورد نیاز متفاوت خواهد بود. رحیم‌اف در مورد مطالعات پدافند غیر عامل خطوط و ایستگاه‌های متروی جدیدالاحداث با تاکید بر ارزیابی وضع موجود از دیدگاه پدافند غیر عامل و تجزیه و تحلیل آسیب‌پذیری‌ها و تهدیدات متصور و ارزیابی ریسک می‌گوید: البته شرح خدمات پدافند غیر عامل در قرارداد خطوط جدیدالاحداث مترو به تایید سازمان پدافند غیر عامل کشور رسیده و ضمیمه قرارداد است.
