زمین تشنه و قطره‌هایی که جاری نمی‌شوند

بحران خشکسالی از راه رسیده است

گلی ماندگار|

بحران کم آبی موضوعی نیست که مربوط به امروز و دیروز باشد، سال‌هاست که کارشناسان حوزه محیط زیست و آب خبر از خشکسالی می‌دهند، سال‌هاست که مسوولان از مردم می‌خواهند در مصرف آب صرفه جویی کنند در حالی که تغییر الگوی مصرف نه در شهرها که در مناطق کشاورزی باید تغییر می‌کرده و نکرده است. اینکه بیش از 98 درصد آب مصرفی در کشور در بخش کشاورزی به هدر می‌رود، واقعیت تلخی است که حالا بیش از هر زمان دیگری نتایج آن را می‌بینیم، از فرونشست زمین تا رانش زمین حتی در شهرهای بزرگ و همین پایتخت که بسیاری از مناطق آن دارای سفره‌های آب زیرزمینی بود و حالا دیگر اثری از آنها نیست و ...

حالا دیگر خشکسالی و کم آبی با اما و اگرها چاره نمی‌شود، در واقع شرایط به وضعیت بحران رسیده و باید دست به دست هم بدهیم و کاری کنیم. بحران آب را نمی‌توان با نگاه‌های حزبی و سیاسی و دسته بندی‌های راست و چپ حل کرد، حل این بحران نیاز به عزم ملی دارد، نیاز به یکپارچگی و هماهنگی دارد. فرقی نمی‌کند هم مسوولان و هم مردم باید در کنار هم بایستند و برای رفع این بحران کاری انجام دهند. اما آیا مسوولان واقعا به وظیفه خود در این زمینه عمل می‌کنند؟

    بحران آب دستوری حل نمی‌شود

مینو براتی، کارشناس محیط زیست درباره حل بحران آب در کشور و وضعیت که الان در آن گرفتار آمده ایم به «تعادل» می‌گوید: هیچ مشکل و بحرانی را نمی‌توانیم با دستور و بخشنامه حل کنیم. بحران آب هم با دستور حل نمی‌شود. اراده و عزم می‌خواهد. وقتی کارشناسان حوزه آب سال‌هاست که به رویه استفاده آب در کشاورزی ایران اعتراض داشتند به این خاطر است که پیش بینی چنین روزهایی برایشان چندان هم عجیب نبوده است. بارها و بارها در جلسات مختلف با مسوولان مختلف استان‌ها به این نکته اشاره کرده‌اند که تغییر الگوی مصرف آب در کشاورزی یک ضرورت است که باید جدی گرفته شود. جلوگیری از کشت محصولاتی که آب زیاد مصرف می‌کنند باید جدی گرفته شود. اما متاسفانه هیچ کدام از این اتفاقات رخ نداده و حالا که شرایط به وضعیت بحران رسیده می‌خواهیم یک شبه این بحران را حل کنیم که امکان پذیر نیست.

او در بخش دیگری از سخنانش می‌افزاید: اگر فردی از بیرون به وضعیت محیط زیست در کشور نگاه کند به این نتیجه می‌رسد که انگار سال‌هاست مردم خود خواسته دست به تخریب محیط زیست زده‌اند، وقتی ما پوشش گیاهی را از بین می‌بریم و به جای آن خانه می‌سازیم، وقتی به حریم رودخانه و دریا تجاوز می‌کنیم، وقتی تا آخرین قطره سفره آب‌های زیر زمینی را استفاده می‌کنیم، حالا نباید از وقوع سیل و فرونشست زمین و رانش آن شکوه کنیم. رفتاری که ما با طبیعت کشورمان داشته ایم اشتباه بوده و حالا تاوان اشتباهاتمان را پس می‌دهیم و در این بین گرمایش زمین و تغییر اقلیم هم مزید بر علت شده‌اند که در شرایط کنونی با بحران آب، کاهش بارش‌ها و ... مواجه شویم.

   آینده برای کشورهایی است که آماده سازگاری اند

فرشته نیکو روش، کارشناس آب، نیز در مورد تاثیری که تغییرات اقلیمی بر وضعیت بحران آب در کشور داشته است به تعادل می‌گوید: تغییرات اقلیمی فقط مربوط به کشور ما نیست، تمام کشورهای دنیا با این وضعیت مواجه هستند، اما کشورهایی می‌توانند به آینده امید داشته باشند که خود را برای سازگاری با شرایط جدید آماده کرده باشند. همان کاری که کشورهای همسایه ما بر روی رودخانه‌های مرزی انجام داده‌اند و البته از آنجایی که بخشی از این کارها غیر قانونی است اما نشان می‌دهد که آنها برای آینده و بحران آبی که ممکن است بسیاری از کشورها را درگیر خود کند برنامه دارند و تلاش می‌کنند.

او می‌افزاید: در همین ارتباط می‌توان به اقدامات کشور ترکیه در ایجاد سازه‌های عظیم و جلوگیری از ورود آب به دجله و فرات و ... اشاره کرد که تبعات این اقدام را امروزه در کشور خودمان، عراق، سوریه و... مشاهده می‌کنیم که علاوه بر نابودی مزارع کشاورزی این کشورها موجبات ایجاد ریزگردهای بسیار شدید در این کشورها شده است و یا می‌توان به عدم همکاری طالبان در حق‌آبه سیستان در ایران اشاره کرد که نشان می‌دهد دنیای آینده متعلق به کشورهایی است که ضمن مدیریت منابع و مصارف آب، خود را برای مواجهه و سازگاری با شرایط اقلیمی جدید آماده کرده‌اند.

    به جای تقابل، سازگار باشیم

علیرضا شریعت، کارشناس آب نیز با اشاره به اینکه ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی در یک محیط خشک و نیمه خشک قرار گرفته و منابع آب محدودی داشته است و خواهد داشت، گفت: باید پذیرفت که مشکل کشورمان خشکسالی نیست و منابع آبی محدود است و این ما هستیم که باید به جای تقابل با این وضعیت، خود را با شرایط اقلیمی و محدویت‌های آب سازگار کنیم. نباید به بارانی در برخی مقاطع تقریبا مناسب می‌بارد، دلخوش باشیم و در مواقعی که با کاهش میزان بارش مواجه می‌شویم زانوی غم بغل بگیریم؛ کما اینکه پیشینیان ما با انجام اقداماتی همچون احداث قنات و کشت محصولات کم آب بر و متناسب با اقلیم منطقه به استقبال این شرایط رفته و به نوعی خود را با اقلیم خشک و نیمه‌خشک سازگار کرده بودند.

    انجام اقدامات توسعه‌ای عامل تشدید بحران کم‌آبی

او با بیان اینکه متاسفانه طی دهه‌های اخیر حاکمیت با انجام اقدامات به اصطلاح توسعه‌ای و بدون توجه به محدودیت‌های منابع آب، محیط زیست کشور را با بحران شدید آبی مواجه کرده است، اظهار کرد: هر چند که بسیاری هم رشد جمعیت و به تبع آن افزایش مصرف آب شرب، کشاورزی و صنعت را به عنوان عوامل اصلی بروز بحران کمبود آب معرفی می‌کنند ولی با نگاهی به کشورهای دیگر منطقه که تقریبا شرایط اقلیمی مشابه و شاید بدتری نسبت به ما دارند، متوجه می‌شویم که با انجام اقدامات و برنامه‌ریزی دقیق کارشناسی و سیاست‌گذاری درست، همزمان با توسعه، مشکلات کم آبی خود را مدیریت کرده‌اند.

    نقش مردم در سیاست‌گذاری آب  به صفر رسیده

این کارشناس آب به ایسنا گفت: این نشان می‌دهد نقش حاکمیت در ایجاد این بحران در ایران بسیار پر رنگ‌تر بوده است چون حاکمیت، نقش مردم و ذینفعان محلی را در سیاست‌گذاری آب به‌شدت کاهش داده و به جرات می‌توان گفت به صفر رسانده است. برای نمونه در حوضه زاینده‌رود که طی قرن‌های متمادی توسط مردم و براساس طوماری به نام طومار شیخ بهایی اداره می‌شد و همین جوامع محلی با استناد به آن عمل می‌کردند و علیرغم کم آبی هیچ‌وقت جریان آب از سراب تا پایاب قطع نمی‌شد، هیچ اعتراضی از سوی جوامع محلی وجود نداشت. دقیقا از زمانی که دولت‌ها با کنار گذاشتن مردم‌ محلی، مدیریت این حوضه آبریز و رودخانه را تمام و کمال به عهده گرفتند و صرفا در قالب برنامه‌های توسعه‌ای تیشه به ریشه طومار شیخ بهایی زدند، تنازعات اجتماعی به مرور افزایش یافت. شریعت با اشاره به اینکه طی دو سه سال اخیر شاهد اوج این تنازعات بوده‌ایم، اظهار کرد: طوماری که مبنای تعامل مردم و حاکمیت بود، متاسفانه به محل مناقشه تبدیل شد ‌و هرچه این روند کم بارشی و خشکسالی تشدید شود قطعا تنازعات افزایش خواهد یافت.

    تبدیل کمبود آب به بحران اصلی

او با اشاره به اینکه بر اساس آمارها و شاخص‌های بین‌المللی هر کشوری که بیش از ۴۰ درصد منابع ‌تجدیدپذیر خود را مصرف کند با بحران کم آبی مواجه می‌شود، گفت: ما بیش از ۷۲ درصد منابع آب تجدید پذیر خود را مصرف کرده‌ایم‌ و این موضوع نشان‌دهنده حکمرانی غلط در زمینه آب است و بحران تامین آب که تا همین دو دهه اخیر به عنوان دومین بحران پیش روی کشور مطرح بود. امروزه به بحران اصلی کشور تبدیل شده است و اعتراضات پراکنده‌ای که به‌ویژه در یکی دو سال اخیر در استان‌های اصفهان، خوزستان، یزد و ... رخ داده مبین همین مطلب است .

    تغییر الگوی کشت در دستور کار قرار گیرد

شریعت با اشاره به اینکه «تغییرالگوی کشت» عنوان یکی از مهم‌ترین اقدامات برای سازگاری با کم آبی است، گفت: تغییر الگوی کشت موضوعی است که از مدت‌ها پیش در دستور کار متولیان بخش آب قرار گرفته است ولی متاسفانه در مقاطعی و به محض بارش نسبتا مناسب به فراموشی سپرده شده است به‌طوری که امروزه به یک شوخی و مزاح تبدیل شده است. هر چند که با توجه به شرایط اقلیمی، گریزی از آن نیست و دیر یا زود که صد البته همین امروز هم دیر است باید این کار به‌طور جدی در دستور کار همه مسوولان و مردم قرار گیرد .البته «تغییرالگوی کشت» به هیچ‌وجه به‌صورت دستوری قابل انجام‌ نیست و نیاز به بستر سازی دارد که مهم‌ترین آن اعتماد سازی بین مسوولان و کشاورزان است، در مرحله بعدی باید پذیرفت که کشاورز طی سال‌ها و با توجه به شرایط اقتصادی و معیشتی به سمت کشت محصولاتی رفته است که هم بازار مناسب و هم درآمد و سود تضمین شده‌ای داشته و هم دانش و تجربه آن را به دست آورده است اما این محصول تولیدی بسیار آب بر است. لذا این موارد هم به عدم همکاری کشاورز با تغییر الگوی کشت دامن می‌زند.