چالش‌های توسعه ارتباطات ثابت در ایران
مطالعات جهانی نشان می‌دهد که توسعه اینترنت فیبرنوری می‌تواند به کاهش مصرف انرژی، افزایش GDP و بهره‌وری نیروی کار درکشورها بیانجامد؛ پروژه‌ای که در ایران نیز از حدود شش ماه پیش کلید خورده، این در حالی است که دشواری تعاملات میان بخشی در ایران یکی از مهم‌ترین مشکلات توسعه شبکه ارتباطات ثابت برای استقرار فیبرهای نوری در سطح شهرها و شهرداری‌ها است و در نهایت نیز سرمایه‌گذاری زیاد و فقدان تمایل سرمایه‌گذاران برای حضور در این بخش از دیگر چالش‌های موجود توسعه ارتباطات ثابت در ایران است.
کیفیت خدمات ارتباطی در ایران همواره محل نقدهای بی‌شماری است و یکی از مهم‌ترین دلایلی که در این زمینه مطرح می‌شود به اشباع شدن ظرفیت ارایه خدمات اپراتورهای سیار برمی‌گردد. چرا که این اپراتورها برخلاف سایر کشورهای جهان، حدود ۷۰ درصد خدمات پهن باند پرسرعت در ایران را عرضه می‌کنند. در سایر کشورها برعکس کشور ما، این نسبت به حدود ۲۰ درصد می‌رسد و اپراتورهای ارتباطات ثابت، متولی اصلی ارایه خدمات پهن‌باند پرسرعت هستند. به‌رغم آنکه توسعه ارتباطات ثابت در ایران همیشه یکی از اهداف برنامه‌های ۵ ساله توسعه کشور بوده است اما طی این سال‌ها، به دلایل متعددی ارتباطات ثابت در این عرصه عقب مانده است. حتی با خصوصی‌سازی شرکت مخابرات ایران، انتظار می‌رفت که ورود سرمایه بتواند به شتاب توسعه در این بخش بیافزاید که تاکنون نیز این اتفاق نیفتاده و عقب‌ماندگی توسعه ارتباطات ثابت در ایران، مردم را به سمت به استفاده از اینترنت همراه سوق داده است. در سال‌های اخیر که توسعه بخش سیار نیز درگیر هزینه زیاد تأمین مالی و جهش نرخ ارز شده است، افزایش تقاضا در این بخش از افزایش ظرفیت‌ها پیشی گرفته و این مساله، سبب کاهش کیفیت و نارضایتی کاربران شده است. مجموع این چالش‌ها، توسعه ارتباطات ثابت را بیش از هر وقت دیگری ضروری ساخته و ارتقای ظرفیت‌های ارتباطی از یک پروژه برای یک دستگاه اجرایی به یک پروژه ملی تبدیل شده است. بر این اساس وزارت ارتباطات دولت سیزدهم از ابتدای حضور خود، تنها راه توسعه ارتباطات ثابت را اجرای پروژه دسترسی اینترنت مبتنی بر فیبرنوری (FTTx) اعلام کرد و آن را در اولویت اقدامات خود قرار داد. عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات دولت سیزدهم بر این باور است که توسعه ارتباطات ثابت، با وجود همه فراز و نشیب‌ها باید ظرف سه سال و نیم آینده، بخش مهمی از عقب‌ماندگی تاریخی خود را جبران کند و پنجره‌ای تازه، پیش روی ارایه‌دهندگان خدمات ارتباطی و مردم بگشاید.
توسعه زیرساخت‌ها صنعتی ارزبر محسوب می‌شود
موانع درونی و بیرونی زیادی در سال‌های گذشته بر عقب ماندگی توسعه ارتباطات ثابت در کشور موثر بوده است. مطابق اعلام سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، هزینه سرمایه‌گذاری ارزی در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات به ویژه در بخش توسعه زیرساخت‌ها که صنعتی ارزبر محسوب می‌شود و چالش افزایش نرخ ارز در سال‌های اخیر و نوسانات آن از یکسو و دشواری‌های تحریم‌ها و تعامل با بازیگران بین‌المللی این عرصه از سوی دیگر، از موانع جدی توسعه ارتباطات ثابت در کشور بوده است. از طرفی ثابت ماندن تعرفه به رغم افزایش هزینه‌ها، از دیگر چالش‌ها است که سبب شده تا منابع مورد نیاز برای توسعه این بخش به سختی جبران شود.
رگولاتوری انحصار مخابرات بر امکانات زیرساختی را از دیگر چالش‌های این بخش می‌داند و معتقد است که با خصوصی شدن شرکت مخابرات ایران، انتظار می‌رفت که توسعه ارتباطات ثابت بتواند به تبعیت از روند جهانی، ارزش‌آفرینی‌ها و مزیت‌های خود در بخش ثابت به ویژه در بخش خدمات پهن باند پرسرعت را حفظ کند. اما انحصار این شرکت بر شبکه سیم مسی که در سایر کشورها، زیرساختی حاکمیتی محسوب می‌شود، به عرصه چالش میان این شرکت و سایر رقبا بدل شده است و در حال حاضر رقابتی کردن این بازار، کلید توسعه آن محسوب می‌شود. از سوی دیگر دشواری تعاملات میان بخشی در ایران یکی از مهم‌ترین مشکلات توسعه شبکه ارتباطات ثابت برای استقرار فیبرهای نوری در سطح شهرها و شهرداری‌ها است و در نهایت نیز سرمایه‌گذاری زیاد و فقدان تمایل سرمایه‌گذاران برای حضور در این بخش از دیگر چالش‌های موجود توسعه ارتباطات ثابت در ایران است.
چرا توسعه اینترنت فیبرنوری مهم است؟
در این راستا علی‌محمد منتظری، معاون راهبردی و توسعه بازار سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، با تشریح دلایل پرداختن دولت به پروژه توسعه فیبرنوری منازل و ثمراتی که این پروژه ظرف سال‌های آینده برای کشور به همراه خواهد داشت، اهمیت این پروژه را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد. وی در پاسخ به این سوال که آیا این پروژه عظیم که نیازمند سرمایه‌گذاری کلان و کار بزرگی است ظرف ۳ سال آینده محقق می‌شود، اظهار کرد: ضرورت توسعه شبکه ارتباطات ثابت در کشور کاملاً مشخص است. مصرف ماهیانه دیتا در کشور به اگزابایت رسیده است. چیزی در حدود ۱۳۸۲ پتابایت در بهمن ماه ۱۴۰۰ ثبت شده است. به بیان دیگر مصرف دیتا در این چند سال اخیر حدود ۱۰ تا ۱۵ برابر شده است و رشد قابل توجهی را بعد از کرونا در این عرصه شاهد بودیم. حداقل ۳ برابر شدن رشد ترافیک ناشی از شیوع ویروس کرونا بوده است. منتظری تاکید کرد: حتی مطالعات هم نشان می‌دهد که ترند ایجادشده ناشی از کرونا، هم در رفتار مردم و هم صنعت مانا شده است و این طور نخواهد بود که به حالت قبل بازگردد. در رفتار مردم، آموزش آنلاین، خرید آنلاین و کسب‌وکار آنلاین، مصرف دیتا جا افتاده است. اما ایراد این است که برخلاف سایر کشورها که حدود ۷۰ درصد ترافیک مصرفی آنها روی اینترنت ثابت است، در کشور ما دقیقاً برعکس است و ۳۰ درصد ترافیک در حوزه ثابت و ۷۰ درصد در حوزه سیار منتقل می‌شود. این مساله نشان می‌دهد که حوزه ارتباطات ثابت ما آنطور که باید بار این مسوولیت را به دوش نکشیده است. معاون رگولاتوری می‌گوید: بحث ارتباطات ثابت در دنیا بسیار مهم ارزیابی می‌شود و حتی نقشه راه توسعه کشورها در حوزه «برودبند» بر توسعه ارتباطات ثابت استوار است. آنها مشخص کرده‌اند که چه میزان از ترافیک باید روی شبکه سیار و چه میزان ترافیک روی شبکه ثابت و در کدام مناطق جغرافیایی و با چه استراتژی انجام شود. ولی در تمام این برنامه‌ریزی نقش ارتباطات ثابت پررنگ‌تر است. وی ادامه داد: حتی اتحادیه جهانی مخابرات نیز بر همبستگی بالای ضریب نفوذ ارتباطات ثابت در کشورها و رشد GDP آنها تاکید دارد. به این معنی که گفته می‌شود به ازای هر ۱۰ درصد افزایش ضریب نفوذ ارتباطات ثابت، یک درصد به تولید ناخالص داخلی کشورها (GDP) افزوده می‌شود. این نشان می‌دهد که ما اگر بتوانیم یک جهش در حوزه ارتباطات ثابت داشته باشیم قطعاً آن جهش به GDP کشور و اقتصاد دیجیتال و توسعه آنها منتقل می‌شود. به همین دلیل برنامه توسعه ارتباطات پهن باند ثابت دارای اهمیت ویژه‌ای است و کشورها برنامه‌های گسترده‌ای برای آن تنظیم کرده‌اند.
فیبرنوری ضرورت استراتژیک برای محیط زیست
منتظری تاکید کرد: توسعه شبکه فیبرنوری نیاز آینده کشور است و اگر فیبر نداشته باشیم با توجه به اینکه ارتباطات دیتا هم‌اکنون دو طرفه شده و کاربر دیگر فقط دریافت‌کننده یک خدمات و محتوا نیست و بارگذاری‌کننده محتوا به‌صورت همزمان انجام می‌شود، قطعاً با مشکل مواجه خواهیم شد. هم‌اکنون دیگر سرعت آپلود هم در کنار سرعت دانلود بسیار اهمیت دارد و FTTH خیلی به موضوع کمک می‌کند. در پروژه FTTH محدودیت فناوری سیم شکسته می‌شود و مشکل کاربران در سرعت بارگذاری اطلاعات رفع خواهد شد. معاون رگولاتوری گفت: در کنار تمامی این مباحث بحث دیگر به موضوع کاهش انرژی باز می‌گردد. فیبرنوری به کاهش مصرف انرژی کمک می‌کند. برای مثال اعداد و ارقام کشور اسپانیا نشان می‌دهد که اپراتور تلفنیکا سال ۲۰۱۹ که شبکه مسی را با نوری جایگزین کرده و این شبکه کارآمدتر از زیرساخت مسی قدیمی آن است، ۸۵ درصد کاهش مصرف انرژی به همراه داشته است. این اپراتور در ۳ سال ۲۰۸ گیگاوات ساعت صرفه جویی در مصرف انرژی داشته است. بنابر این باید به اثر زیست محیطی این کاهش مصرف انرژی توجه ویژه‌ای شود. این کاهش صرفه جویی در ۳ سال معادل کاهش ۵۶ هزار و ۵۰۰ تن انتشار کربن‌دی‌اکسید بوده است.
در توسعه اینترنت ثابت کوتاهی شده است
وی با بیان اینکه به هر حال فیبرنوری ضرورت استراتژیک برای محیط زیست و کشور است و دولت همه فشار را روی این موضوع گذاشته است، خاطرنشان کرد: متأسفانه در بازه‌های قبل در توسعه ارتباطات ثابت کوتاهی صورت گرفته که برخی از آن تقصیر ما در دولت بوده و بخشی از آن به مشکلات مخابرات و اپراتورها و مشکلات اقتصادی کشور باز می‌گردد. اما به هر حال این کوتاهی هم‌اکنون احساس می‌شود و می‌تواند اثرات خیلی گسترده‌ای در بخش‌های مختلف داشته باشد. معاون سازمان تنظیم مقررات ارتباطات در پاسخ به این سوال که آیا مشخص است که در کشور ما توسعه شبکه فیبرنوری چه میزان صرفه جویی در مصرف انرژی به همراه خواهد داشت، گفت: شبکه اپراتور تلفنیکا اسپانیا خیلی شبیه مخابرات ایران است و اپراتور غالب این کشور محسوب می‌شود. بنا بر این انتظار می‌رود که اگر شبکه مخابرات ایران، نوری شود ما نیز به همین میزان کاهش مصرف انرژی داشته باشیم. منتظری تاکید کرد: باید توجه داشت که فیبر فقط سرعت بالا نیست، بلکه طیف وسیعی از مزایای دیگر را برای اپراتورها به ارمغان می‌آورد که از جمله آن کیفیت کلی شاخص‌های خدمات، هزینه‌های نگهداری کمتر، هزینه‌های انرژی کمتر و نیازهای زیرساخت فیزیکی کوچک‌تر است. به گفته وی، مطابق مطالعات جهانی، افزایش ۱۰ درصدی در نفوذ پهن باند می‌تواند به رشد ۰.۲۵ تا ۱.۵ درصدی در تولید ناخالص داخلی و ۱.۵ درصدی در بهره وری نیروی کار کمک کند و دو برابر شدن سرعت پهن باند می‌تواند به رشد تولید ناخالص داخلی ۳ دهم درصد منجر شود. به همین دلیل سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پهن باند پیشرفته مانند شبکه‌های تمام فیبر نوری، رشد اجتماعی و اقتصادی حیاتی را برای یک کشور به ارمغان می‌آورد.
قیمت اینترنت فیبرنوری و اولویت‌بندی شهرها
منتظری در پاسخ به این سوال که این سرویس با چه قیمتی در اختیار کاربران قرار می‌گیرد، گفت: قیمت به تحریک تقاضا بازمی‌گردد. ما ظرفیت را آماده می‌کنیم و امیدواریم که بتوانیم در حوزه تحریک تقاضا به نحوی عمل کنیم که مشتریان به سمت این سرویس بروند و علاقه‌مند به استفاده شوند. این نیازمند برنامه‌ریزی است. وی گفت: برنامه‌ریزی این است که در نیمه اول سال اول در کلانشهرها نیم میلیون و یک میلیون در سایر شهرها پورت فیبرنوری داشته باشیم و در مجموع ۱.۵ میلیون سرویس در نیمه اول سال قابل واگذاری باشد. در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ نیز ۳.۵ میلیون سرویس خواهیم داشت که یک میلیون آن در کلانشهرها و ۲.۵ میلیون در سایر شهرها خواهد بود.
برنامه توسعه فیبر نوری برای ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳
معاون رگولاتوری تاکید کرد: برنامه‌ریزی برای سال ۱۴۰۲ در مجموع ایجاد ۷ میلیون پوشش پورت فیبرنوری است که نیمه اول سال ۱.۳ میلیون پورت در کلانشهرها و ۲.۲ میلیون پورت در سایر شهرها ایجاد شود. در همین حال در نیمه دوم این سال نیز ۱.۲ میلیون پورت در کلانشهرها و ۲.۳ میلیون پورت در سایر شهرها سرویس دهی فیبرنوری صورت گیرد. منتظری خاطرنشان کرد: برنامه‌ریزی سال ۱۴۰۳ در مجموع ایجاد ۸ میلیون پورت فیبرنوری است. به این نحو که در نیمه اول سال ۲ میلیون پورت در کلانشهرها و ۲.۲ میلیون پورت در سایر شهرها و در نیمه دوم سال ۱۴۰۳ نیز ۱.۵ میلیون پوشش در کلانشهرها و ۲.۳ میلیون پوشش در سایر شهرها برای این پروژه، ظرفیت فعال شود. وی با اشاره به هزینه‌های این سرویس که شامل مودم و سیم کشی داخل ساختمان هم می‌شود، گفت: به نظر می‌رسد این سرویس به ازای هر مشتری تا ۵ میلیون تومان هزینه اضافی داشته باشد. به همین دلیل برنامه ما این است که تا جایی که می‌شود در قالب وام به کاربر یا سوبسید به اپراتورها بتوانیم قیمت این سرویس را بشکنیم. منتظری تاکید کرد: اینکه چقدر محتمل است که این پروژه در ۳ سال اتفاق بیفتد اصلاً دغدغه و نگرانی ما نیست. چرا که کشورهای دیگر هم هدفگذاری بالا داشته‌اند و با وجودی که به آن نرسیده‌اند، حتی آن را بالاتر هم برده‌اند بدون اینکه نگران باشند آیا در آن بازه زمانی به آن هدف رسیده‌اند یا خیر. ما نیز نباید از هدف‌گذاری‌مان کوتاه بیاییم و باید متناسب با نیاز و آینده کشور برنامه‌ریزی کنیم. وی گفت: ممکن است چالش‌ها و مشکلات مانع شود که این مسیر را کامل برویم اما خود این هم باعث می‌شود که در این سه سال چالش‌ها را بیشتر بشناسیم و راه‌حل‌های بهتری داشته باشیم و بعد بتوانیم هدفگذاری بالاتری برای کشور ترسیم کنیم. دولت هدفگذاری را بر مبنای نیاز دیده است و نه توانایی؛ امیدواریم به این هدف برسیم و همه خدمات و چرخه‌های دیگر نیز خودشان را به آن برسانند.
