بازگشت برجام؛ خیلی دور، خیلی نزدیک
در شرایطی که چند ماه قبل به نظر می‌رسید دو طرف مقدمات ابتدایی بازگشت به توافق هسته‌ای را فراهم کرده و امکان بازگشت به برجام را بررسی می‌کنند، باقی ماندن چند اختلاف نظر باعث شد که نه تنها مذاکرات به گام پایانی نرسد که حتی با گذشت چند هفته به نظر می‌رسد که کار با چالش‌های جدیدی مواجه شده است. در دور پایانی مذاکرات وین خبرهای جسته و گریخته از تیم‌های مذاکره‌کننده دو طرف نشان از آن داشت که بحث درباره بسیاری از مسائل مسائل فنی به پایان رسیده و تنها تصمیمات سیاسی باقی مانده‌اند. در طول این مدت مقامات امریکایی از این گفته‌اند که ایران باید تصمیمات مهمی بگیرد و از سوی دیگر مقامات ایران نیز گفته‌اند که مذاکرات معطل تصمیم سیاسی واشنگتن مانده و در هر زمانی که دولت امریکا تصمیم نهایی خود را اعلام کند، می‌توان انتظار داشت که احیای برجام ممکن شود. در هفته‌هایی که گذشت این فضاسازی رسانه‌ای شکل گرفت که بحث خارج کردن نام سپاه از فهرست گروه‌های ترویستی امریکا یکی از اصلی‌ترین مسائل باقی مانده است، این در حالی است که وزیر خارجه ایران گفته که ایران بر روی مسائل اصلی مذاکرات تمرکز کرده و در صورتی که توافقی حاصل شود که در چارچوب آن، حقوق ملت ایران به رسمیت شناخته شود از آن حمایت خواهد کرد. با وجود تمام این صحبت‌ها، با توجه به اینکه ایران چند ماه پس از خروج امریکا از برجام، فعالیت هسته‌ای خود را گسترش داده، آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای در جدیدترین گزارش خود ادعاهایی را علیه برنامه ایران مطرح کرده و همین موضوع باعث شده بار دیگر بحث به شورای حکام منتقل شود. بررسی وضعیت ایران در این شورا می‌تواند بازگشت به توافق هسته‌ای را که چند هفته پیش بسیار نزدیک به نظر می‌رسید، بار دیگر در نقطه‌ای دور قرار دهد. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بخشی از سخنرانی آغازینش در جلسه امروز شورای حکام، گفت تا زمانی که ایران توضیحات معتبر فنی درباره یافته‌های آژانس در سه محل اعلام نشده در ایران ارایه ندهد، آژانس نمی‌تواند صحت و کامل بودن اظهارات ایران ذیل معاهده پادمانی را تایید کند. وبگاه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، متن سخنرانی آغازین رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را منتشر کرد که در بخش گزارش او درباره راستی‌آزمایی و نظارت آژانس در ایران آمده است: گزارش من درباره راستی‌آزمایی و نظارت در جمهوری اسلامی ایران ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل دربرگیرنده فعالیت‌های مرتبط آژانس در چند ماه اخیر است. آژانس تا ۲۳ فوریه ۲۰۲۱، بر اجرای تعهدات هسته‌ای ایران ذیل برجام نظارت و آن را راستی‌آزمایی کرده است. اگرچه، از آن تاریخ، این فعالیت‌ها به‌طور جدی تحت تاثیر تصمیم ایران برای متوقف کردن اجرای تعهدات هسته‌ای ایران تحت برجام، از جمله پروتکل الحاقی قرار گرفته‌اند. گروسی در ادامه گفت: شما گزارش من تحت عنوان معاهده پادمانی ان‌پی‌تی با جمهوری اسلامی ایران را دریافت کرده‌اید. این گزارش تلاش‌های آژانس را از زمان گزارش اخیرم درباره شفاف‌سازی سوالات مربوط به صحت و کامل بودن اظهارات ایران تحت معاهده پادمانی و پروتکل الحاقی شرح می‌دهد که طبق مفاد بیانیه مشترک ۵ مارس ۲۰۲۲ میان آقای محمد اسلامی، معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی ایران و من است.
او افزود: ما اقداماتی را که در این بیانیه مشترک تعیین شده بودند تکمیل کرده‌ایم و نتیجه‌گیری‌ام طبق بیانیه مشترک، در این گزارش آمده است. ایران توضیحی ارایه نداده است که در رابطه با یافته‌های آژانس در سه محل اعلام‌نشده در ایران، از نظر فنی موثق باشند. ایران علاوه بر این آژانس را از محل یا محل‌های فعلی مواد هسته‌ای یا تجهیزات آلوده به مواد هسته‌ای که در سال ۲۰۱۸ از تورقوز آباد منتقل شده بودند، مطلع نکرده است. تا زمانی که ایران توضیحات موثقی به لحاظ فنی درباره وجود ذرات اورانیوم با منشأ انسانی در تورقوزآباد، ورامین و مریوان ارایه ندهد و آژانس را از تمامی محل‌های وجود مواد هسته‌ای یا تجهیزات آلوده به مواد هسته‌ای مطلع نکند، آژانس نمی‌تواند صحت و کامل بودن اظهارات ایران را تحت معاهده پادمانی‌اش تایید کند. بنابراین، مسائل پادمانی مربوط به این سه محل هنوز[حل نشده] باقی مانده‌اند. مدیرکل آژانس همچنین گفت: طبق روال قبلی و برای اینکه آژانس در موقعیتی قرار بگیرد که بتواند تضمین کند برنامه هسته‌ای ایران منحصرا صلح‌آمیز است، آژانس آماده است بدون تاخیر، با ایران برای حل و فصل این مسائل دوباره همکاری کند. این اظهارات از سوی ایران بدون جواب نماند و سخنگوی وزارت خارجه علیه اقدامات آژانس موضع‌گیری کرد. سخنگوی وزارت امور خارجه درمورد قطعنامه احتمالی شورای حکام علیه ایران براساس پیش نویس قطعنامه ارایه شده از سوی تروییکای اروپایی و امریکا تصریح کرد: در مورد نتیجه جلسه پیش‌داوری نمی‌کنیم، ولی ما متناسب با اقدام و اتفاقی که بیفتد پاسخ می‌دهیم. سعید خطیب‌زاده در گفت‌وگوی زنده با بخش خبری ساعت ۱۴ شبکه یک سیما درباره ارسال پیش نویس قطعنامه علیه ایران به شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفت: همانطور که می‌دانید نشست فصلی شورای حکام آژانس در حال برگزاری است، امروز آغاز شده است و چند روز ادامه خواهد داشت. وی با بیان اینکه به صورت معمول دو موضوع پادمانی مربوط به ایران و گزارش اجرای برجام که به صورت فصلی ارایه می‌شود در دستورکار بوده است گفت: البته موضوعات دیگری هم در دستورکار است. این دیپلمات ارشد ایرانی گفت: متاسفانه مدیرکل آژانس گزارشی را به صورت شتاب‌زده ارایه کرده است که پیش از اینکه منتشر کند در پارلمان اروپا همین موارد را قبلا یک بار دیگر گفته بود و همان موقع نیز ایران موضع گرفت و اعلام کرد که با توجه به اینکه هنوز دور سوم رایزنی‌ها بین ایران و آژانس انجام نشده، جمع‌بندی مدیرکل در پارلمان اروپا به گونه‌ای است که انگار از قبل تصمیمی گرفته شده که گزارش آژانس جهت‌گیری و موضع‌گیری خاصی را داشته باشد. خطیب‌زاده با بیان اینکه گزارش ارایه شده دقیق نیست، تصریح کرد: ما صریح و روشن گفتیم که این گزارش بی‌اعتنا به تمامی اقدامات و پاسخ‌هایی که ایران با دقت و به صورت فنی ارایه کرده، است. ما از پنجم مارس ۲۰۲۲ و نیمه اسفند تا امروز سه دور نشست با آژانس
بین الملی انرژی اتمی داشتیم و یک بار هم به صورت مکتوب نظرات و پاسخ‌های خود را ارایه کردیم. سخنگوی وزارت امور خارجه با تاکید مجدد مبنی بر اینکه این گزارش علاوه بر اینکه دقیق نیست و بی‌اعتنا به اقدامات ایران است، تلاش دارد که یک روایت شاذ و بعیدی را در خصوص برنامه‌های هسته‌ای ایران جا بیندازد که بیشترشان بر اساس موارد ادعایی است، در همین ارتباط افزود: معلوم است رد پای رژیم صهیونیستی در آن وجود دارد. خطیب‌زاده گفت: همانطور که آقای امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه اعلام کردند، ما به هیچ‌وجه نه این گزارش را قبول داریم و نه اقدام این سه کشور اروپایی به همراه امریکا برای تصویب قطعنامه علیه ایران. ما این اقدام را برخلاف دیپلماسی می‌دانیم آنها تلاش می‌کنند قطعنامه‌ای را ارایه کنند، ما این قطعنامه را سازنده نمی‌دانیم و معتقدیم که این اقدامات هم در مسیر کل همکاری‌های ما با آژانس و هم مذاکرات اثرات منفی خواهد داشت و بانیان این قطعنامه باید بدانند هر چقدر هم این قطعنامه را شکلی معرفی کنند از نظر ما مردود است. خطیب‌زاده خاطرنشان کرد: ما از همه اعضای شورای حکام خواسته‌ایم که مراقب نیات رژیم صهیونیستی و کشورهای ارایه‌کننده قطعنامه باشند و به این قطعنامه رای منفی بدهند تا پنجره‌ای که ایران برای دیپلماسی ایجاد کرده در مسیر خودش باز بماند.
خطیب‌زاده در پاسخ به سوال دیگری در مورد مخالفت کشورهایی همچون چین و روسیه با این قطعنامه و ارزیابیش از نتیجه شورای حکام خاطرنشان کرد: البته رویه‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای حکام مشخص است که به چه سمتی خواهد رفت. ۳۵ عضو شورای حکام نظرات خود را اعلام خواهند کرد و ایران هم به عنوان ناظر، نظرات خود را می‌گوید. خطیب‌زاده با بیان اینکه امیدواریم با توجه به آنچه گفته شده سه کشور اروپایی و امریکا از مسیر اشتباه خود در این ارتباط عقب‌نشینی کنند گفت: قطعا هم چین و هم روسیه و هم آنچه ایران گفته مبنی بر مخالفت است واگر موضوع به رای‌گیری گذاشته شود، باید دید رای منفی این دو کشور و احتمالا کشورهای دیگر به چه سمتی کل این موضوع را خواهد برد.؟ آنچه مهم است این است که اصل این ماجرا که مردود است، اثرات وضعی بر همکاری‌های ایران با آژانس بین‌المللی که بعد ازبیانیه مشترک ۵ مارس آغاز شده، خواهد داشت و همچنین بر روند مذاکرات وین، اثر خواهد گذاشت. اقتصاد ایران در سال‌های اخیر تحت تاثیر تحریم‌های امریکا، با مشکلات و محدودیت‌های زیادی مواجه بوده است. هرچند بسیاری از نهادهای جهانی رسما اعتراف کرده‌اند که اقدام دولت ترامپ در خروج از برجام غیرقانونی و به دور از عرف بین‌المللی بوده اما تهدیدهای دولت امریکا باعث شده بسیاری از شرکت‌های خارجی عملا امکان باقی ماندن در ایران را پیدا نکنند. با وجود آنکه دولت سیزدهم بارها تاکید کرده که به دنبال آن است که اقتصاد کشور را به توافق هسته‌ای گره نزند اما به نظر می‌رسد برای فراهم شدن مقدمات رشد اقتصادی و افزایش فروش نفت، رسیدن به یک جمع‌بندی تازه در این زمینه حیاتی خواهد بود. با توجه به مطرح شدن ماجرای هسته‌ای ایران در شورای حکام و امکان صدور دوباره قطعنامه از سوی این نهاد، باید دید سرنوشت پرماجرای احیای برجام به کجا خواهد رسید.
