کاهش سرعت و اختلال در اینترنت صدای مردم را درآورد
با وجود اینکه آمار جهانی از رشد سرعت اینترنت در کشور خبر می‌دهد، اما تجربه کاربران ایرانی از سرعت اینترنت رضایت‌بخش نیست. در عین حال حداقل در ۱۰ روز گذشته کاربران مختلف در شبکه‌های اجتماعی از جمله توییتر نسبت به اختلال و قطعی در سرویس‌های فیلترشکن‌شان که در نهایت باعث کاهش کیفیت اینترنت شده اعتراض‌های گوناگونی مطرح کرده‌اند. مدتی است که مردم از نارضایتی در حوزه دسترسی به اینترنت صحبت می‌کنند. با توجه به عقب‌ماندگی که در حوزه اینترنت ثابت وجود دارد، تمام بار ترافیکی کاربران به سمت شبکه سیار رفته است. این موضوع سبب شده تا برای توسعه فنّاوری اینترنت سیار، به سرمایه‌گذاری چند برابری نیاز داشته باشیم چرا که در چند سال گذشته، به دلایل شرایط اقتصادی، تحریم‌ها، افزایش نرخ ارز و مصوبه دولت برای عدم افزایش تعرفه اینترنت در سال ۱۴۰۰ و ثابت نگه‌داشتن قیمت اینترنت برای مدت‌زمان طولانی، سرمایه‌گذاری متناسب در این بخش اتفاق نیفتاده است. پاسخ وزیر ارتباطات به گلایه کاربران در خصوص کندی اینترنت این است که برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای توسعه اینترنت در حال انجام است تا بتوان به‌واسطه آن سرعت اینترنت را افزایش داد، اما واقعیت این است که تجربه کاربران این روزها تجربه خوشایندی نیست. اختلال، کندی، قطع و وصل شدن ارتباط از محتمل‌ترین اتفاقاتی است که برای کاربر در زمان اتصال به اینترنت رخ می‌دهد.
بیش از 5000 شکایت از سرعت اینترنت در یک ماه
آخرین آماری که سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی کشور از تعداد شکایت‌های حوزه اینترنت در یک ماه گذشته منتشر کرده نیز نشان می‌دهد، میزان نارضایتی کاربر از سرعت اینترنت، اندک نیست. در بازه زمانی یک‌ماهه بیش از 5400 شکایت در حوزه اینترنت به ثبت رسیده که از این تعداد شکایت ۷۲ درصد آن مختومه شده است. در اوایل دهه ۹۰ تنها چهار میلیون نفر از جمعیت ایران به اینترنت دسترسی داشتند که ۸۰ هزار نفر از آنها کاربر فعال اینترنت تلفن همراه بودند. سال ۹۳، تعداد مشترکین ADSL (خط مشترک دیجیتال نامتقارن) در کل کشور چیزی حدود چهار میلیون نفر و ظرفیت سرویسی که برای اینترنت موبایل ایجاد شد، کلاً ۳۰۰ هزار نفر را پوشش می‌داد که از این ظرفیت فقط ۸۰ هزار نفر کاربر فعال به‌حساب می‌آمدند؛ آن‌هم فقط نسل سوم اینترنت همراه. در آن زمان شاید دسترسی محدود به اینترنت در حد وب‌گردی و عضویت در پیام‌رسان‌های نسل اول، می‌توانست نیاز مخاطب را تامین کند اما از چند سال قبل که توسعه اینترنت در کشور شدت گرفت، کاربران دیگر آن نسل ابتدایی مصرف‌کننده اینترنت نبودند و نیاز به زیرساختی داشتند که بتوانند از دیگر قابلیت‌های فضای مجازی نیز استفاده کنند. این زیرساخت در اینترنت سیار مهیا شد و ورود نسل سوم، چهارم و پنجم اینترنت، کاربران را به سمت استفاده از این فنّاوری سوق داد. چند سالی است که بار ترافیکی اینترنت سیار به همین واسطه افزایش پیدا کرده و حتی اختصاص باند فرکانسی ۲۳۰۰ به اپراتورهای سیار نیز هنوز نتوانسته مشکل کندی اینترنت را رفع کند. اپراتورها اکنون در مرحله تهیه و تأمین تجهیزات قرار دارند و بخشی از تجهیزات هم در نقاطی با ترافیک بالاتر نصب شده‌اند و در جاهایی هم کیفیت اینترنت بهتر شده است اما کفایت نمی‌کند.
مشکلات مالی یا تجهیزات؟
با توجه به اینکه ملاحظاتی از سوی مسوولان درباره تعرفه‌های اینترنت همراه و سیار وجود دارد، آنها هیچگاه با جزییات به شرح افزایش تعرفه‌ها نمی‌پردازند، اما ماجرا این است که سال‌ها است تعرفه اینترنت افزایش نداشته و تجهیزاتی که فناوری آن قدیمی شده، دیگر قابلیت این را ندارند که رضایت کاربر را جلب کنند. اصلاح تعرفه‌ها و ارایه تسهیلات به اپراتورها از جمله کارهایی است که می‌تواند فرصت سرمایه‌گذاری در این حوزه را فراهم کند. مساله دیگر حرکت به سمت فناوری‌هایی است که دسترسی به اینترنت با سرعت بالا را فراهم می‌کند. تکنولوژی‌های قدیمی مانند ADSL می‌تواند سرعت حداکثر ۱۶مگابیت‌برثانیه را برای کاربر مهیا کند، برای دستیابی به سرعت‌های بالا باید به سمت جایگزینی ADSL با VDSL پیش برویم و تمام دستگاه‌ها برای اجرایی کردن پروژه ملی فیبرنوری پای کار بیایند.
اختلال در فیلترشکنها
اختلال در فیلترشکنها و کندی در استفاده آنها هم در بین اپراتورهای مختلف متفاوت است. در واقع اختلال روی سیستم فیلترشکنها نامتقارن است و اپراتور به اپراتور فرق دارد؛ در برخی از اپراتورها اختلال روی فیلترشکنها و سایت‌های رمزنگاری شده بیشتر است و در برخی از اپراتورها این اختلال ضعیف‌تر دیده می‌شود. به همین دلیل برخی تحلیل‌گران معتقدند اختلالی که روی شبکه اینترنت در چند هفته اخیر شاهد آن بوده‌ایم نه اختلال روی شبکه زیرساخت که اختلال به وجودآمده از سمت سیستم فیلترینگ و پیاده‌سازی یا به‌روزرسانی سیستم فیلترینگ کشور است؛ چراکه اختلال اخیر دستکاری روی DNSها و سرویس‌های رمزنگاریشده (TLS) به حساب می‌آید که فیلترشکنها هم از آن استفاده می‌کنند. شواهد نشان می‌دهد که بسیاری از فیلترشکنها یا از کار افتاده‌اند یا اگر متصل می‌شوند آنقدر سرعت اینترنت را کاهش می‌دهند که امکان استفاده از سرویس‌های مختلف ازطریق آنها وجود ندارد. همچنین برخی از وب‌سایت‌ها یا سرویس‌‌هایی که فیلتر نبوده‌اند حالا یا دردسترس نیستند یا دسترسی به آنها با اختلال همراه است. برای نمونه تماس صوتی در واتس‌اپ از شنبه برای برخی کاربران بدون فیلترشکن قابل استفاده نیست. از طرفی دسترسی به برخی سرویس‌های فیلترشده مانند توییتر و تلگرام برای بعضی از کاربران امکان‌پذیر است، هرچند که باز شدن تصاویر یا ویدئو روی این سرویس‌ها با مشکل مواجه است. در همین زمینه کارشناسان، تحلیل‌گران و کاربران مختلف از تجربه‌های خود در استفاده از فیلترشکن و اختلال‌هایی که در چند روز اخیر حتی روی سایت‌های داخلی هم دیده شده، در شبکه‌های اجتماعی گزارش داده‌اند.
کاربران چه می‌گویند؟
یکی از کاربران توییتر که خود را هم مهندس کامپیوتر معرفی کرده، در توییتی نوشته است: «اختلالات شدیدی روی TLS و هر پروتکل رمزنگاریشده دیگری در حال رخ دادن است که کاربران زیادی را تحت تأثیر قرار داده و به نظر می‌رسد این اختلال دلیل زیرساختی ندارد و توسط DPI فیلترینگ ایجاد شده است.» یا گروهی دیگر از کاربران ضمن اشاره به اینکه اختلال فقط روی سایت‌های خارجی نیست، نیز اعلام کرده‌اند که بسیاری از سایت‌های داخلی نه بدون فیلترشکن و نه با فیلترشکن باز نمی‌شوند. گروهی هم از تفاوت در این اختلال گفته‌اند. برای نمونه کاربری با اشاره به تجربه متفاوت فیلترینگ برای کاربران در توئیتر خود نوشته است: «تجربه فیلترینگ کاربران مختلف باهم تفاوت دارد. چیزی که احتمالاً اتفاق می‌افتد، تلاش برای مختل کردن زیردامنه‌های CDN و مخازن رسانه شبکه‌های اجتماعی است. نمونه‌ای که در مورد توییتر به آن برخوردم: نمایش توییت‌ها (متن) و عدم نمایش تصویر (هم تصویر حساب کاربری و هم تصاویر توییت‌ها) و ویدئو بوده است.» کارشناس دیگری در توییتر به نکات امنیتی قطع فیلترشکنها و اختلال در سیستم‌های رمزنگاریشده اشاره کرده و گفته که با بستن فیلترشکن‌های مختلف، حاکمیت کاربران را به سمت استفاده از فیلترشکن‌های مختلف دیگری می‌کشاند که در نهایت امنیت آنها را به خطر می‌اندازد.
سیستم فیلترینگ در حال تغییر است؟
نکته‌ای که از جانب بسیاری از کاربران و کارشناسان در مورد اختلال‌های اخیر روی فیلترشکنها و سایت‌های رمزنگاریشده شنیده می‌شود، این است که براساس شواهد فنی سیستم فیلترینگ کشور دچار تغییراتی می‌شود. در همین زمینه مدیر فنی یکی از شرکت‌های فناوری ایران، ضمن تأیید این ادعا‌ها، به زومیت گفته که شواهد فنی به‌درستی نشان می‌دهد که سیستم فیلترینگ دچار تغییراتی شده که یا ممکن است تجهیزات فیلترینگ در حال به‌روزرسانی باشد یا سناریو‌های جدیدی برای سیستم فیلترینگ کشور در حال پیاده‌سازی باشد تا به آن پارامتر‌های شدیدتری برای اجرای فیلترینگ در کشور اضافه شود. به گفته این کارشناس تغییراتی که در چند روز گذشته روی TLS یا DNS قابل مشاهده بوده، گواه این موضوع است که اختلالی که روی ترافیک سالم اینترنت دیده می‌شود حتماً به اجرای سیستم فیلترینگ در کشور باز می‌گردد. او برای اثبات ادعای خود می‌گوید: «برای این اعلام می‌کنیم که اختلال روی سرویس‌های مختلف اینترنتی و فیلترشکنها به‌خاطر تغییر در سیستم فیلترینگ کشور است که ارتباطات سطح شبکه زیرساخت با هیچ اختلالی همراه نیست و در اینترنت زیرساخت قطعی دیده نمی‌شود؛ ولی در لایه TLS که رمزنگاری بین کلاینت و سرورها را انجام می‌دهد اختلال‌های شدیدی دیده می‌شود که کاربران را تحت تأثیر قرار داده است.» به گفته او خطاهایی که برخی کاربران در شبکه‌های اجتماعی هنگام باز کردن برخی سرویس‌ها از آن گزارش می‌دهند، زمانی رخ می‌دهد که سیستم فیلترینگ سعی می‌کند وارد فرآیند رمزنگاریشده بین بازدیدکننده و سرور اصلی شود و درنتیجه این دخالت، وب‌سایت‌ها و سرویس‌های آنلاین چه داخلی و چه خارجی با مشکل در ارایه اطلاعات به کاربران مواجه می‌شوند. او در مورد گزارش برخی از کاربران که حالا مدتی است توییتر و تلگرام هم بدون فیلترشکن دردسترس هستند؛ اما سایت‌های معمولی بدون فیلتر (چه داخلی و چه خارجی) با اختلال در دسترسی مواجه هستند، توضیح می‌دهد: «وقتی سیستم پیچیده‌ای مانند تجهیزات فیلترینگ داشته باشید با هر به‌روزرسانی روی این تجهیزات شاهد تأثیرات جانبی منفی روی شبکه اینترنت خواهیم بود. برای نمونه سرویس توییتر یا تلگرام که تا دیروز فیلتر بوده برای چند ساعتی بدون فیلتر برای کاربران قابل استفاده می‌شود.» به باور او علاوه بر به‌روزرسانی تجهیزات یا سیستم فیلترینگ در کشور، خود سیستم فیلترینگ کشور هم ممکن است گاهی با اختلال همراه شود که این اختلال‌ها تغییراتی در دسترسی یا عدم دسترسی به سرویس‌های مختلف اینترنتی را ایجاد می‌کند و در واقع تمام این اتفاق‌ها اثرات جانبی تغییرات در سیستم فیلترینگ کشور است. به گفته او اختلالی که کاربران به آن اشاره می‌کنند و از آن ناراضی‌اند، تغییراتی است که سیستم فیلترینگ کشور روی لایه‌های TLS یا لایه‌های رمزنگاریشده و لایه DNS ایجاد کرده است. براساس توضیحات او دخالت سیستم فیلترینگ در بسته‌های رمزنگاریشده اثرات جانبی دارد که از جمله آن همین اتفاقی است که در چند روز گذشته کاربران هنگام استفاده از فیلترشکنها که از روش‌های رمزنگاری شده استفاده می‌کنند، با آن روبرو بوده‌اند.
به جای فیلترینگ صفحات به کندی باز می‌شوند
یکی دیگر از گزارش‌هایی که کاربران این روزها در شبکه‌های اجتماعی اعلام می‌کنند این است که بسیاری از نام‌دامنه‌های اصلی وب‌سایت‌های مختلف دردسترس است؛ اما زیردامنه‌های این وب‌سایت‌ها برای باز شدن با اختلال و کندی همراه است. این مدیر فنی شرکت فناوری، اختلال‌های مذکور را هم به ایجاد تغییرات در سیستم فیلترینگ کشور ارتباط می‌دهد و می‌گوید: «این اتفاق نوعی Shadow filtering است یعنی دولت یا حاکمیت حاضر نیست زیر بار تبعات رسانه‌ای و سیاسی فیلتر شدن سرویس مانند اینستاگرام برود بنابراین به جای اینکه آدرس اصلی این سرویس را فیلتر کند، از روش Shadow filtering استفاده می‌کند، یعنی درست است که اینستاگرام، فیس‌بوک، ویکی‌پدیا و دیگر سایت‌های باز می‌شوند؛ اما صفحه‌های داخلی این سرویس‌ها یا به کندی باز می‌شود یا اصلاً باز نمی‌شوند.» به گفته این کارشناس اجرای Shadow filtering باعث می‌شود که کاربر بعد از چند بار مراجعه به صفحات داخلی یک سرویس که در ظاهر فیلتر نیست، با کندی پیوسته یا قطعی مواجه شود در نهایت پس از چند بار تلاش، استفاده از این سرویس‌ها را کنار می‌گذارد. در واقع به جای فیلتر سایت اصلی مدلی از اختلال توسط سیستم فیلترینگ ایجاد می‌شود که دیگر کاربر از استفاده سرویسی که در ظاهر دردسترس است، منصرف شود. داستان فیلتر شدن وب‌سایت‌ها و سرویس‌های آنلاین مختلف در ایران داستان جدیدی نیست؛ اما آنچه در چند روز اخیر شاهد آن هستیم این است که تلاش برای ایجاد تغییرات در سیستم فیلترشکنها از سمت دولت یا حاکمیت تنها روی این سرویس‌ها که کاربران ایرانی برای دور زدن فیلترینگ کشور از آن استفاده می‌کنند تأثیر نگذاشته و باعث کند شدن سرویس اینترنت و پایین آمدن شاخص کیفیت اینترنت کشور شده است. از سوی دیگر این تغییرات در سیستم فیلترینگ کشور باعث بسته شدن اشتباهی بسیاری از سایت‌های داخلی و خارجی شده که بسیاری از کاربران و کسب‌وکارها به آنها نیاز دارند.
